Archief van Adriaan Kortlandt

Adriaan Kortlandt (Rotterdam, 1918 - Amsterdam, 2009) raakte al vroeg in zijn leven geïnteresseerd in biologie toen hij als schooljongen de aalscholverkolonie in zijn buurt observeerde. Uiteindelijk ging hij na de middelbare school psychologie en geografie studeren in Utrecht. Hij behield daarnaast altijd interesse in biologie en met name in de hiërarchie van instincten bij aalscholvers. Na zijn studie vertrok Kortlandt naar Amsterdam waar hij werkte aan een proefschrift dat in 1949 verscheen onder de titel Textuur en structuur van het broedvoorbereidingsgedrag bij de aalscholver. Hierin verklaarde hij het ‘overspronggedrag’ bij aalscholvers en droeg hiermee bij aan het relatief nieuwe veld van de dierpsychologie. Het bankje in Artis waarvandaan Kortlandt de aalscholvers bestudeerde en de oversprongtheorie bedacht, staat nu nog steeds bekend als het oversprongbankje.

De vooraanstaande bioloog Nico Tinbergen omarmde de nieuwe en revolutionaire observaties en theorieën van Kortlandt. Ook Tinbergens promovendus Gerard Baerends beschreef het overspronggedrag in zijn onderzoek naar graafwespen, maar refereerde in zijn proefschrift niet aan het werk en theorie van Kortlandt. In combinatie met internationale kritiek en spanningen voelde Kortlandt zich onbegrepen, genegeerd en aangevallen, wat zijn reputatie in het vakgebied geen goed deed.

In 1958 werd Kortlandt lector aan de Universiteit van Amsterdam waar hij colleges gaf over de psychologie en ethologie der dieren. Ook kreeg hij de mogelijkheid en ruimte om in dierentuin Artis het dierlijk gedrag te observeren. Door zijn opstandige houding en aanvaringen met collega’s en medewerkers werd hij in 1976 uit zijn functie ontheven. Zijn lectoraat ‘psychologie en ethologie der dieren’ werd overgeheveld van de biologiefaculteit naar de sociale wetenschappen. Daar werd hij in 1980 gewoon hoogleraar, in 1984 ging hij met pensioen en bleef vervolgens tot zijn verhuizing naar Oxford in 1987 onbezoldigd werken aan de Universiteit van Amsterdam.

Op wetenschappelijk vlak had hij inmiddels een noemenswaardige ontwikkeling doorgemaakt. In 1958 kreeg hij het aanbod om in Congo het gedrag van chimpansees te bestuderen. Hij ondernam in de decennia daarop vele expedities naar verschillende landen in Afrika om de evolutionaire relatie tussen mensen en apen te onderzoeken. Zo deed hij baanbrekende experimenten met een gemechaniseerde opgezette panter die wilde apen ‘aanviel’ om te zien hoe deze zich zouden verdedigen. Ook had hij een verhoogde stekelstruik dat een stekelbos voor moest stellen waarmee hij wilde uitzoeken of leeuwen het vlees dat hij eronder plaatste zouden opeten. Deze experimenten zorgden voor een stroom aan publicaties.

Ook na zijn verhuizing naar Oxford bleef Kortlandt bezig met onderzoek naar de menselijke evolutie en publiceerde hier veel over. Daarnaast begon hij met het schrijven van zijn autobiografie waarin hij met zijn collega’s wilde afrekenen. In 2004 kwam hij terug naar Nederland om over deze autobiografie te vertellen en er een uitgever voor te vinden. Ook vroeg hij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) om de waarde van zijn wetenschappelijke bijdrage te evalueren. Desgevraagd antwoordde de KNAW dat Kortlandt zonder twijfel één van de belangrijkste gedragsbiologen van de twintigste eeuw is geweest en prezen ze zijn interdisciplinaire benadering. In 2009 verhuisde Kortlandt terug naar Amsterdam waar hij op 18 oktober in datzelfde jaar overleed.