Collectie Pieter Fontein van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam
Scope and Contents
Met de bruikleen klassieke letteren van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) zijn in de periode 1919-1922 circa 1600 titels overgebracht naar de Universiteitsbibliotheek. Alle belangrijke schrijvers uit de klassieke en Neolatijnse literatuur zijn erin vertegenwoordigd, vaak in meerdere uitgaven. Bijvoorbeeld uit de eerste categorie Appianus, Aristoteles, Euripides, Horatius, Homerus, Martialis, Ovidius, Plautus, Plinius, Sophocles, Tacitus, Theophrastus, Vergilius, Xenophon en uit de tweede categorie Petrus Burmannus, Isaac Casaubon, Hadrianus Junius, Justus Lipsius, Josephus Scaliger, Albertus Schultens, Petrus Scriverius. Van enkele werken zijn zeldzame eerste drukken in de collectie opgenomen, zoals Jamblichus’ De mysteriis vertaald naar een Grieks handschrift in het Latijn door Marsilio Ficino en gedrukt in Venetië in 1497.
Dates
- 1488-1892
- Majority of material found within 1600-1800
Creator
- Fontein, Pieter, 1708-1788 (Person)
- Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (Organization)
Language of Materials
Latijn en Grieks
Conditions Governing Access
De collectie is toegankelijk voor onderzoek.
Voor raadpleging van de vijftiende-eeuwse drukken en handschriften is toestemming van de conservator nodig.
Conditions Governing Use
Het materiaal wordt uitsluitend ter inzage gegeven op de onderzoekzaal van het Allard Pierson.
Enkele bijzondere stukken dienen aangevraagd te worden via de conservator. Het gaat om de vijftiende-eeuwse drukken en de handschriften.
Bij raadpleging is het Reglement voor de gebruikers van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam van toepassing. Reproductie en reproductierechtvergoedingen conform de Tarieven en Diensten Universiteit van Amsterdam.
Biographical / Historical
De Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) is in 1801 ontstaan als samenvoeging van verschillende doopsgezinde gemeenten. Aan de VDGA is een seminarium verbonden, opgericht in 1735, en een bibliotheek die gebruikt werd voor het onderwijs. Grote delen van de bibliotheek zijn als bruiklenen ondergebracht bij de Universiteitsbibliotheek.
De bibliotheek van de VDGA kreeg een belangrijke impuls in 1789 toen het legaat van Pieter Fontein (1708-1788) werd overgebracht. Fontein werd geboren in een welgestelde doopsgezinde koopmansfamilie in Harlingen. Hij had eerst theologie aan de Universiteit van Franeker gestudeerd, en vervolgens aan het Remonstrants Seminarium te Amsterdam. In 1732 werd hij doopsgezind predikant in Rotterdam en in 1739 bij de gemeente van het Lam in Amsterdam. Al op veertigjarige leeftijd in 1748, vlak na het huwelijk met zijn tweede vrouw Sara Alida Vermande, ging hij met emeritaat. Zijn eerste vrouw Jozina Stol was in 1746 overleden.
Vanaf zijn emeritaat wijdde hij zich volledig aan de studie van de klassieke letteren. Zo bewerkte hij de Characteres ethici van Theophrastus naar een Florentijns handschrift. Hij verzamelde oude en moderne drukken met werk van de klassieke schrijvers voor zijn studie, die ongepubliceerd bleef. Ondertussen onderhield hij een groot netwerk van classici, letterkundigen en studenten van het seminarium, voor wie zijn bibliotheek in zijn huis aan de Herengracht 212 altijd openstond.
Extent
ca. 1600 items
Abstract in Dutch
In 1919 werd de collectie klassieke letteren door de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) als bruikleen ondergebracht bij de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Het overgrote deel betrof de werken met klassieke en Neolatijnse literatuur uit de bibliotheek van de doopsgezinde predikant Pieter Fontein (1708-1788). Deze bibliotheek was in 1789 als legaat naar de doopsgezinde gemeente in Amsterdam gekomen, ten dienste van het onderwijs aan het seminarium. De collectie klassieke letteren van Fontein is tot in de negentiende eeuw aangevuld door de hoogleraren van het seminarium.
Abstract in English
In 1919 the classical literature collection of the Mennonite Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) was deposited on loan at the University Library Amsterdam. The major part of the collection concerned works of classical and Neo-Latin literature from the library of the Mennonite minister Pieter Fontein (1708-1788). Fontein’s bequest was transferred to the Mennonite community in Amsterdam in 1789 to support education at the seminary. Into the nineteenth century, Fontein’s collection of classical literature was further supplemented by seminary professors.
Physical Location
Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam
Other Finding Aids
- Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
- Universiteit van Amsterdam. Gids en catalogus 1922-1923. Amsterdam, 1923, p. 461-697.
- J.G. De Hoop Scheffer. Catalogus van de bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, 1885-1888, deel 2, pp. 355-457: ‘Derde Afdeeling: Oude en Nieuwe Letteren’.
- Samuel Muller. Catalogus van Doopsgezinde geschriften behoorende tot de bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, 1854.
- Handschriften zijn beschreven in deel A van de Inventaris der Archiefstukken berustende bij de VDGA, opgemaakt door J.G. de Hoop Scheffer in 1883.
Custodial History
Pieter Fontein wilde niet dat de collectie die hij met zoveel zorg bij elkaar had verzameld uiteen zou vallen. In de periode 1768-1775 liet hij vastleggen dat zijn bibliotheek na zijn overlijden naar de doopsgezinde gemeente Amsterdam zou gaan. Het betrof niet zijn gehele verzameling, maar alleen de boeken geschreven in een andere taal dan het Nederlands.
In 1789 werd de bibliotheek overgebracht naar de doopsgezinde gemeente. Van de circa 1800 nagelaten titels bestaat een handgeschreven lijst bewaard in Tresoar (Leeuwarden), die door schade op veel plekken onleesbaar is. De erfenis van Fontein behelsde verder 4000 gulden om de eerste 4 jaar na zijn overlijden te besteden aan aanvullingen. Tot in de negentiende eeuw zouden hoogleraren nieuwe titels aan de bibliotheek klassieke letteren toevoegen.
Fonteins bibliotheek sloot aan bij de brede benadering van het onderwijs aan het seminarium destijds en zal aanvankelijk veel gebruikt zijn. Dat veranderde toen halverwege de negentiende eeuw de nadruk kwam te liggen op doperse theologie en geschiedenis in het curriculum. Het klassiek letterkundige deel uit de bibliotheek van Fontein inclusief de latere aanvullingen daarop van hoogleraren werd als afgesloten geheel beschouwd en als een aparte rubriek opgenomen in de catalogi van de seminariumbibliotheek van zowel Samuel Muller (1854) als De Hoop Scheffer (1885-1888). De rubriek ‘Derde Afdeeling: Oude en Nieuwe Letteren’ in de versie van De Hoop Scheffer vormt de basis voor de selectie van de bruikleen van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam aan de Universiteitsbibliotheek in 1919.
Immediate Source of Acquisition
Op 23 september 1919 ondertekenden de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) en de Universiteitsbibliotheek (UB) een bruikleencontract voor de collectie klassieke letteren. In de overeenkomst uit 1919 tussen de VDGA en de UB staat geschreven:
‘De verzameling oude en nieuwe letteren, uitmakende de derde afdeeling van de bibliotheek der Vereen. Doopsgez. Gemeente (catal. deel II blz. 355-457) wordt met uitzondering van eenige historische werken aan de Universiteitsbibliotheek in bruikleen afgestaan voor den tijd van dertig jaren, op den voet van de bepalingen in het Reglement voor de Bibliotheek … Heeft voor het verstrijken van den termijn van dertig jaren geene opzegging dezer overeenkomst plaats gehad, dan wordt zij geacht, opnieuw voor een gelijk getal jaren te zijn gesloten. In geval van opzegging wordt, zoo mogelijk, gezorgd dat de werken ook verder in eene openbare verzameling bewaard blijven.’
De bruikleen kwam gefaseerd binnen bij de UB in de periode 1919-1922.
Appraisal
De bibliotheek van Pieter Fontein werd alom geprezen vanwege de fraaiheid van de exemplaren en de zorgvuldigheid van de samenstelling van de collectie, rijk aan eerste en zeldzame drukken. Het bevatte een voor die dagen vrijwel complete collectie klassieke letteren.
Daarnaast betrof het werken op het gebied van patristiek, wijsbegeerte, theologie en natuurwetenschappen. In totaal ging het om circa 1800 titels uit de vijftiende tot en met de achttiende eeuw.
Het legaat van Fontein betekende een immense uitbreiding van de al aanwezige doopsgezinde bibliotheek, die in omvang verdriedubbelde. De collectie klassieke letteren binnen het legaat was van belang voor het onderwijs aan het seminarium, dat nog tot halverwege de negentiende eeuw in het Latijn werd gegeven.
Voor de selectie van de bruikleen klassieke letteren van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam in 1919 werd het hoofdstuk ‘Derde Afdeeling: Oude en Nieuwe Letteren’ (p. 355-457) gehanteerd in deel 2 van: De Hoop Scheffer, Catalogus van de bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam (1885-1888). Op deze lijst staan zowel het klassiek letterkundige deel uit de voormalige bibliotheek van Fontein als de latere aanvullingen. Niet alles is naar de Universiteitsbibliotheek gekomen. In twee geannoteerde exemplaren van de catalogus De Hoop Scheffer is met de hand aangemerkt welke titels moesten achterblijven bij de VDGA.
Accruals
Er worden geen aanvullingen verwacht.
Existence and Location of Copies
Enkele Nederlandse uitgaven uit de collectie zijn gedigitaliseerd door Google Books. Het gaat om de uitgaven die niet aanwezig zijn bij de Koninklijke Bibliotheek Den Haag.
Separated Materials
Van het gedeelte van de bibliotheek klassieke letteren dat in 1919-1922 achterbleef bij de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA) kwamen enkele stukken in 1965 alsnog met de andere bruikleen van de VDGA – de bibliotheek doopsgezinde geschiedenis – naar de Universiteitsbibliotheek (UB). En enkele stukken heeft de UB later aangekocht nadat de VDGA ze op de veiling had aangeboden, zoals in 1975 een Venetiaanse incunabel in 6 banden met alle werken van Aristoteles. Deze exemplaren uit de bibliotheek klassieke letteren worden niet tot de bruikleen van 1919 gerekend.
Ook bij andere instellingen zijn exemplaren uit de bibliotheek klassieke letteren van de VDGA terecht gekomen. Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam heeft bijvoorbeeld een 7-delige atlas van Reinier Ottens verworven in 1954 die, al is het geen klassiek werk, genoemd staat in de ‘Derde Afdeeling: Oude en Nieuwe Letteren’ van de catalogus van De Hoop Scheffer (1885-1888).
Bibliography
- Van der Aa. Biographisch Woordenboek der Nederlanden, lemma: Fontein (Pieter).
- J. Berg en M.B. Mendes da Costa. Catalogus der handschriften VII. De handschriften, krachtens bruikleencontract in de Universiteitsbibliotheek berustende. Eerste gedeelte. Amsterdam, 1923. (Coll. Fontein).
- J. Brüsewitz. “Tot aankweek van leeraren”. De predikants-opleidingen bij de doopsgezinden, ca. 1680-1811. In: Doopsgezinde Bijdragen 11 (1985), p. 11-43.
- Catalogus der werken over de Doopsgezinden en hunne geschiedenis, aanwezig in de Bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam. Amsterdam, 1919.
- Catalogus van allen de boeken dewelken berustende zijn in de kasten op de groote kerkenkamer, ca. 1775. (Stadsarchief Amsterdam Inv. 1120.420)
- Universiteit van Amsterdam. Gids en catalogus 1922-1923. Amsterdam, 1923, p. 461-697.
- Glasius. Biographisch Woordenboek van Nederlandsche Godgeleerden, lemma: Pieter Fontein.
- Gerrit Hesselink, Catalogus librorum, qui repexiuntur in Bibliotheca, usui scholae Teleio-baptisarum Amstelodamensis adornata, 1793 [en latere aanvullingen]. (Stadsarchief Amsterdam Inv. 1120.421)
- J.G. De Hoop Scheffer. Catalogus van de bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, 1885-1888, deel 2, pp. 355-457: ‘Derde Afdeeling: Oude en Nieuwe Letteren’.
- Inventaris der Archiefstukken berustende bij de VDGA opgemaakt door J.G. de Hoop Scheffer, 2 delen. Amsterdam: Kerkeraad VDGA, 1883, Eerste stuk.
- Inventaris van boeken van Fontein. 1789. (Tresoar. Inv. 332.28)
- Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek. Knipscheer. lemma: Fontein (Pieter).
- W. Kuhler. De oprichting van de Amsterdamsche kweekschool in 1735. In: Doopsgezinde Bijdragen 55 (1918), p. 43-84.
- A. van der Laag, Index to the Mennonitica in the 1919 Catalog of the Library of the Amsterdam United Mennonite Church. Goshen (Ind.), 1950.
- Samuel Muller. Catalogus van Doopsgezinde geschriften behoorende tot de bibliotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, 1854.
- Samuel Muller. Geschiedenis van het onderwijs in de theologie bij de Nederlandsche Doopsgezinden. Jaarboekje voor de Doopsgezinde Gemeenten in de Nederlanden over de jaren 1840-1850. Amsterdam, 1850, p. 67 e.v.
- Piet Visser. Plemp en Fontein: boekje open over Amsterdamse bruggen en bibliotheken. In: Scripta manent. Drukletters over schoonschrift, of een vriendenboekje van collega's aangeboden aan drs. A.R.A. Croiset van Uchelen bij zijn afscheid als hoofdconservator van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Amsterdam, 1997.
- Piet Visser. Het bruikleen van de Doopsgezinde Bibliotheek van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam. Portret van een bijzondere collectie geschetst bij het afscheid van Adriaan Plak als conservator. In: Doopsgezinde Bijdragen 45 (2019).
- Verslag van de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam. 1919, 1920, 1921, 1922.
- J.M. Welcker. Een eeuw Doopsgezinde Kweekschool, 1811-1914. In: Doopsgezinde Bijdragen 11 (1985), p. 44-86.
Processing Information
De gedrukte exemplaren uit de ‘Bruikleen bibliotheek klassieke letteren van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam’ zijn gecatalogiseerd in de online catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
Handschriften zijn beschreven in deel A van de Inventaris der Archiefstukken berustende bij de VDGA, opgemaakt door J.G. de Hoop Scheffer in 1883.
Source
- Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (Organization)
- Title
- Beschrijving van de collectie Pieter Fontein van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (1488-1892)
- Author
- Stijn van Rossem en Gwendolyn Verbraak
- Date
- 2021
- Description rules
- Describing Archives: A Content Standard
- Language of description
- Dutch; Flemish
- Script of description
- Latin
- Language of description note
- Nederlands
Repository Details
Part of the Allard Pierson Repository
Oude Turfmarkt 127-129
Amsterdam 1012 GC Nederland