Archief van Leo Polak

Leo Polak (Steenwijk 1880-Sachsenhausen 1941) was filosoof en strafrechtstheoreticus. Na het eindexamen aan het gymnasium te Zwolle in 1898 schreef hij zich in als student rechtswetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Daar legde hij in 1903 cum laude het doctoraal examen af. Onder invloed van hoogleraar strafrecht G.A. van Hamel begon hij als voorbereiding op een dissertatie over de vergeldingsgedachte in de rechtspraak een studie wijsbegeerte in Amsterdam. Op grond van zijn publicatie Kennisleer contra materie-realisme werd hij in 1913 aangesteld als privaatdocent voor kennistheorie aan de Universiteit van Amsterdam. Tijdens zijn studie wijsbegeerte ontdekte Polak zijn intellectuele verwantschap met de toenmalige hoogleraar wijsbegeerte in Groningen, Gerardus Heymans. De waardering bleek wederzijds. Heymans wist in 1922 een doctoraat honoris causa in de wijsbegeerte voor Polak te bewerkstelligen, waarmee deze feitelijk aangewezen was om Heymans op te volgen. Inmiddels was Polak in 1921 gepromoveerd op het eerste deel van zijn De zin der vergelding. Een strafrechts-filosofies onderzoek. Stond hij aan het begin van zijn studie nog afwijzend ten opzichte van de vergeldingsgedachte, zijn proefschrift was juist een verdediging van dit principe. Ironisch genoeg week hij juist op het gebied van de rechtsfilosofie af van zijn voorganger Heymans. Voordat hij in 1928 uiteindelijk Heymans opvolgde als hoogleraar wijsbegeerte in Groningen, was Polak vanaf 1925 bijzonder hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden.

Na zijn benoeming in Groningen stokten zijn wetenschappelijke publicaties. Wel publiceerde hij talrijke artikelen en redevoeringen voor een breder publiek. Zo verscheen in 1936 Sexuele ethiek, geschreven op verzoek van de Nederlandse afdeling van de Wereldbond voor sexuele hervorming. Hij was daarnaast al vanaf 1910 een vooraanstaand medewerker en adviseur van de vrijdenkersvereniging De Dageraad. Tussen 1931 en 1933 gaf hij radiolezingen over diverse onderwerpen voor de Vrijdenkers Radio Omroepvereeniging (VRO). In november 1940 werd Polak door de bezetter als hoogleraar van joodse afkomst op non-actief gesteld. Het jaar daarop werd hij gearresteerd. Op 9 december 1941 bezweek hij in het concentratiekamp Sachsenhausen.

Leo Polak was in 1917 getrouwd met Henriette Antoinette Schwarz (1893-1974), een van de erfgenamen van de essencefabriek Polak & Schwarz. Zij kregen drie dochters. Zijn tweede dochter Henriëtte jr. (1921-1942) werd in 1941 op straat in Groningen opgepakt en eerst naar Ravensbrück en vervolgens naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij op 11 november 1942 stierf. Henriette sr. en de twee andere kinderen, Bettina (1919-2009) en Annie (1924) kwamen in Nederlandse kampen terecht, doken onder en overleefden de oorlog. Henriette sr. verwierf na de oorlog vermaardheid als mecenas. Zij wordt wel de moeder van het Humanistisch Verbond genoemd. Ook behoorde zij onder meer tot de stichters van het humanistische A.H. Gerhardhuis in Amsterdam Slotermeer, dat zorg droeg voor de huisvesting van buitenkerkelijke bejaarden, het Rosa Spier Huis in Laren en het naar haar genoemde Museum Henriette Polak in Zutphen.