Archief van H.J. Pos

Hendrik Josephus Pos (Amsterdam 1898 – Haarlem 1955) was hoogleraar in de taalwetenschappen en wijsbegeerte, en in de jaren voor en na de Tweede Wereldoorlog een van Nederlands meest vooraanstaande intellectuelen. Hij volgde zijn universitaire opleiding aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, aangevuld met colleges bij onder anderen Heinrich Rickert, Martin Heidegger en Edmund Husserl in Freiburg en Heidelberg, en later aan de Sorbonne in Parijs. Tweemaal is hij gepromoveerd: in 1922 in Heidelberg met Zur Logik der Sprachwissenschaft, in 1923 in Amsterdam met het proefschrift Kritische Studien über philologische Methode.

Pos begon zijn academische carrière in 1924 als classicus, filoloog en taalfilosoof (toepassing van de fenomenologie naar Husserl), als hoogleraar in de algemene taalwetenschap en klassieke talen aan de Vrije Universiteit. Het uiteindelijk onvermijdelijke conflict tussen de gereformeerde signatuur van de VU en zijn streven naar onafhankelijke wetenschap leidde in 1932 tot zijn overstap naar de Universiteit van Amsterdam, waar hij benoemd werd tot hoogleraar theoretische wijsbegeerte en geschiedenis der wijsbegeerte. Getuige de titels van teksten als ‘Invloed van de taal op het denken’ en ‘Invloed van het denken op de taal’ zijn beide disciplines (taalwetenschap en wijsbegeerte) voor Pos altijd met elkaar verweven gebleven.

Gaandeweg groeide zijn betrokkenheid bij ontwikkelingen buiten zijn vakgebied. Zo nam hij op politiek-cultureel gebied een prominente plaats in binnen de humanistische beweging en onder de Nederlandse antifascisten, vanaf 1936 als voorzitter van het Comité van Waakzaamheid, dat zich richtte tegen het opkomend fascisme en nationaal socialisme. Als gevolg van zijn politieke stellingnames is hij tussen 1940 en 1943 geïnterneerd geweest in concentratiekamp Buchenwald en op verschillende locaties in Nederland. Na de oorlog werkte hij mee aan de oprichting van het tijdschrift De Nieuwe Stem, leverde hij bijdragen aan De Vrije Katheder en was hij actief in de vredesbeweging De Derde Weg en als bestuurslid in het Humanistisch Verbond. In deze activiteiten komt zijn humanisme en zijn progressieve gedachtegoed duidelijk naar voren.

Pos dankte zijn brede bekendheid binnen academische kringen vanaf de jaren dertig aan zijn redacteurschap van het Algemeen Nederlandsch Tijdschrift voor Wijsbegeerte en zijn lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen. Ook schreef hij regelmatig artikelen voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland, universiteitsblad Folia Civitatis en internationale filosofische revues over wetenschappelijke en maatschappelijke kwesties. Internationale erkenning kreeg hij onder meer door het voorzitterschap van het 10e Internationale Filosofische Congres in Amsterdam in 1948, als medeoprichter van de Fédération internationale des Sociétés de Philosophie (FISP), eveneens in 1948, en als prominent lid van het Institut international de Philosophie (IIP), beide gelieerd aan de UNESCO. Ook gaf hij veel lezingen in het buitenland, zoals tijdens een rondreis in de Verenigde Staten in 1948 of als spreker bij congressen en colleges in Frankrijk. In 2011 kende Yad Vashem aan Pos en zijn echtgenote de titel ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ toe.