Skip to main content

Archief van de Vereniging tegen de Kwakzalverij

 Fonds
Identifier: UBA590

Scope and Contents

Het archief van de Vereniging tegen de Kwakzalverij bestaat uit interne en externe correspondentie, vooral uit de naoorlogse periode. Verder bevat het een bescheiden hoeveelheid stukken betreffende de administratie van de vereniging, zoals oprichtingsstukken en statuten, alsmede notulen van bestuurs- en ledenvergaderingen. Daarnaast bevinden zich in het archief diverse onderzoeken naar en informatie over kwakzalverij en alternatieve geneeswijzen, waaronder dossiers van spraakmakende (rechts)zaken tegen kwakzalvers en rapporten over het overheidsbeleid ten aanzien van alternatieve geneeswijzen.

Dates

  • 1887-2005

Creator

Language of Materials

Nederlands, Frans, Duits en Engels

Conditions Governing Access

Voor raadpleging is een bezoekers- of lenerspas van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam vereist.

Conditions Governing Use

Bij raadpleging is het Reglement voor de gebruikers van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam van toepassing. Reproductie en reproductierechtvergoedingen conform de Tarieven en Diensten Universiteit van Amsterdam.

Het materiaal wordt alleen ter inzage gegeven.

Biographical / Historical

De Friese arts Gerardus Wijnandus (Gerrit) Bruinsma (1840-1914) en zijn broer, natuurwetenschapper en apotheker Vitus Jacobus Bruinsma (1850-1916), zagen in de tweede helft van de negentiende eeuw hoe de vaak toch al ernstig uitgebuite arbeiders werden opgelicht door charlatans die hun loze wonderpillen, -drankjes en -poeders voor grof geld aan de man brachten. In 1878 publiceerden zij hun boek De kwakzalverij met geneesmiddelen en de middelen om haar te bestrijden. Een boek voor allen die hun gezondheid en hun beurs liefhebben. In 1881 richtten zij de Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK) op, waarvan Gerrit Bruinsma de eerste voorzitter werd. Met de VtdK hoopten de gebroeders medestanders te vinden om het bedrog met 'geheimmiddelen' te bestrijden. Onder meer via het eigen Maandblad en later ook herhaaldelijk via de rechter heeft de vereniging zich altijd fel verzet tegen iedere behandeling van ziekten en aandoeningen die niet op wetenschappelijke uitgangspunten is gebaseerd.

De VtdK toonde aan dat de veelvuldig aangeboden 'geheimmiddelen' doorgaans geen enkele werkzame stof bevatten en bestreed de kritiekloze houding van de pers, die advertenties voor die loze middelen klakkeloos accepteerde. In de eerste helft van de twintigste eeuw liet de VtdK op tentoonstellingen met wandvullende verzamelingen van in één maand geplaatste advertenties zien hoezeer het publiek door de kwakzalvers werd gemanipuleerd. Pas vlak voor de Tweede Wereldoorlog toonde de dagbladpers zich bereid tot een vorm van zelfregulering in samenspraak met de fabrikanten en aanbieders van geneesmiddelen.

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het aangezicht van de kwakzalverij. Tastbare pillen, zalfjes en drankjes maakten plaats voor onzichtbare therapieën van magnetiseurs en andere paranormaal begaafden. Ook behandelingen waarbij een vorm van straling een rol speelde werden populair. Door het niet-tastbare karakter van deze behandelingen hadden de bestrijders ervan veel meer moeite om aan te tonen dat de aanbieders te kwader trouw waren. In de discussie hierover, ook binnen de VtdK, ging men derhalve uit van het onderscheid tussen bonafide en malafide paranormale genezers.

Nog moeilijker werd het voor de kwakzalverbestrijders toen de democratiseringsgolf in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw de samenleving doordesemde met een diepgevoelde afkeer van alles wat autoriteit en gezag vertegenwoordigde. Witte jassen werden gewantrouwd en 'alternatieve' geneeswijzen, liefst uit Azië en andere verre oorden, werden omarmd. De vereniging verloor als gevolg hiervan vrijwel alle sympathie en het scheelde weinig of ze had in deze periode het loodje gelegd. Na een periode van heroriëntatie en een statutenwijziging (1979) besloot de vereniging zich voortaan vooral te gaan richten op evaluatie van de zogenaamde 'alternatieve geneeskunde', die een aanzienlijke bloei begon te vertonen, zonder dat er overtuigende aanwijzingen waren voor de werkzaamheid van al die 'geneeswijzen'.

Dat de VtdK na een sluimerbestaan van twee jaar vanaf 1978 een doorstart maakte, is mede te danken aan de arts, voormalig medisch directeur van het Koningin Wilhelmina Fonds en bestrijder van het roken Lenze Meinsma (1923-2008) en de Amsterdamse huisarts Ben Polak (1913-1993). Uiteindelijk was het de gynaecoloog C.N.M. (Cees) Renckens (1946), voorzitter van 1988 tot 2011, die de vereniging er weer bovenop bracht. In zijn periode groeide de VtdK naar ruim 2000 leden, waarmee het de grootste vereniging tegen kwakzalverij ter wereld is.

Extent

ca. 1,5 meter

Abstract in Dutch

In 1881 werd de Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK) opgericht. De vereniging keerde zich van begin af aan tegen iedere behandeling van ziekten en aandoeningen die niet op wetenschappelijke uitgangspunten was gebaseerd. Het archief van de VtdK bestaat voor het grootste deel uit interne en externe correspondentie uit de naoorlogse periode. Verder bevat het oprichtingsstukken en statuten, notulen van bestuurs- en ledenvergaderingen en een aantal dossiers van (rechts)zaken tegen kwakzalvers en van de politiek bestuurlijke behandeling van kwakzalverij en alternatieve geneeswijzen. Met name de correspondentie geeft een goed beeld van de zaken waar de vereniging zich na de Tweede Wereldoorlog mee bezighield.

Abstract in English

The Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK, association against quackery) was established in 1881. From the start, the society opposed any treatment of illnesses and disorders that was not based on scientific principles. The VtdK’s archive largely consists of internal and external correspondence dating after 1945. It also includes documents relating to its foundation, as well as regulations, minutes of board meetings, members’ meetings and a number of files on cases, including law cases, against quacks and the government’s dealings with health fraud and alternative medical treatments. The correspondence in particular gives a good impression of the issues with which the society concerned itself after WWII.

Physical Location

Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam

Custodial History

Het archief is steeds in beheer geweest bij bestuursleden van de vereniging, het laatst bij F.S.A.M. (Frits) van Dam, secretaris van de vereniging sinds 2000.

Immediate Source of Acquisition

Het archief is in 2015 door de vereniging aan de Universiteitsbibliotheek geschonken.

Appraisal

Voorafgaand aan de schenking aan de UB is het archief in opdracht van de vereniging geordend, ontdubbeld en gedeselecteerd. Bij de deselectie is vooral gekeken naar de (digitale) beschikbaarheid van materiaal elders. Dat heeft ervoor gezorgd dat grote hoeveelheden krantenknipsels en kopieën van wetenschappelijke artikelen zijn gedeselecteerd.

Accruals

Het archief is compleet overgedragen, aanvullingen zijn niet te verwachten.

Related Materials

Een collectie van 200 tot 300 brochures van kwakzalvers uit de negentiende en twintigste eeuw verzameld door de VtdK is aanwezig bij de Bijzondere Collecties, evenals de complete ingebonden jaargangen van het Maandblad (later achtereenvolgens Actieblad en Nederlands Tijdschrift) tegen de Kwakzalverij. Het verenigingsperiodiek is ook volledig gedigitaliseerd en online beschikbaar via de website van de vereniging.

Bibliography

  • Cees N.M. Renckens. Dwaalwegen in de geneeskunde. Over alternatieve geneeswijzen, modeziekten en kwakzalverij. Amsterdam, 2004
  • Bas van Lier. Van Bruinsma tot Renckens. De geschiedenis van de Vereniging tegen de Kwakzalverij in 16 voorzittersportretten. [Amsterdam], 2011
  • Cees Renckens. 'Er bestaat niets beters'. Reclame voor kwakzalvers vroeger en nu. [Amsterdam], 2016. Uitgave ter gelegenheid van de overdracht van het archief van de vereniging aan de Bijzondere Collecties
  • Vereniging tegen de Kwakzalverij (geraadpleegd op 13-07-2017)

General

Stukken kunnen online worden aangevraagd bij de collectiebeheerder.

Processing Information

Het archief is in 2015 geïnventariseerd en in 2017 bijgewerkt voor ontsluiting.

Title
Inventaris van het archief van de Vereniging tegen de Kwakzalverij (1887-2005)
Author
B.C. van Lier en B. Bernard, R.F.A. Kuijpers
Date
2017
Description rules
International Standard for Archival Description - General
Language of description
Dutch; Flemish
Script of description
Latin
Language of description note
Nederlands
Edition statement
eerste versie 2015, tweede herziene versie 2017

Repository Details

Part of the Allard Pierson Repository

Contact:
Oude Turfmarkt 127-129
Amsterdam 1012 GC Nederland