Archief van H.P. Gorter

Hans Paul Gorter werd geboren in Amsterdam op 9 januari 1914. Zijn vader was Arnold Marc Gorter (1866-1933), een in zijn tijd bekend en gewaardeerd landschapsschilder. Zijn moeder was Fieke Hertz (1883-1979). Hij had één oudere broer. In 1926 liet zijn vader in Vorden een buitenhuis met atelier bouwen op enkele percelen bos en heide die hij in 1918-1919 had gekocht. Door het werk van zijn vader en het verblijf in Vorden vatte de jonge Hans liefde voor de natuur op. Op het gymnasium werd hij lid van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN). In 1932 ging hij rechten studeren aan de Universiteit van Amsterdam, met tegenzin: hij had bij fysische geografie iets willen doen met de geschiedenis van het landschap, maar een dergelijke opleiding bestond niet.

Tijdens zijn studie kreeg hij belangstelling voor natuurbescherming. Tot zijn ergernis zag hij veel natuur en oude landschappen verdwijnen bij ontginningen van heide- en moerasgebieden en het rechttrekken van beken en zandpaden, werkzaamheden die als werkverschaffingsprojecten werden uitgevoerd. Na het behalen van zijn doctoraalexamen (1939) wilde hij zich verdiepen in de natuurbescherming en dacht aan het schrijven van een proefschrift over een (in zijn ogen noodzakelijke) natuurbeschermingswet. Werk vinden ging echter voor. Op een advertentie waarin hij zijn diensten aanbood reageerde de gemeente 's-Graveland: hij kon als volontair op de gemeentesecretarie werken. In zijn vrije tijd ging hij gegevens over natuur- en landschapsbescherming verzamelen. Om de informatie overzichtelijk te maken ontwierp hij een archiefsysteem gebaseerd op het door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten gepubliceerde systeem waarmee hij op de gemeentesecretarie leerde werken.

Eind april 1940 bracht Piet van Tienhoven, voorzitter van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten, een bezoek aan het gemeentehuis van 's-Graveland. Gorter maakte daarvan gebruik door zich voor te stellen en zijn belangstelling voor natuurbescherming en het werk van Natuurmonumenten duidelijk te maken. Die kennismaking kwam goed van pas toen later dat jaar Gorters functie wegens reorganisatie verviel. Zijn chef beval hem aan bij Van Tienhoven die hem uitnodigde voor een gesprek. Gorter toonde toen een deel van de documentatie die hij had verzameld én gerubriceerd. Van Tienhoven was onder de indruk - het was op dat moment lastig iets terug te vinden in het archief van Natuurmonumenten - en per 1 november 1940 kon hij als volontair op het kantoor in Amsterdam aan de slag. Op dat kantoor werkten toen zeven mensen. Natuurmonumenten telde 13.000 leden. Gorter moest er administratieve achterstanden op allerlei gebied wegwerken, onder andere bij de archivering. Een nieuw ordeningssysteem voor het archief, gebaseerd op wat hij eerder had ontworpen, kon pas na de oorlog worden ingevoerd.

Tijdens de algemene jaarvergaderingen in 1943 en 1944 uitten een aantal jonge leden, tevens lid van de NJN, forse kritiek op Natuurmonumenten: bij het beheer van natuurgebieden werd teveel ingegrepen; er werden te weinig nieuwe terreinen aangekocht; met de leden werd nauwelijks contact onderhouden; aan werving van nieuwe leden en het verspreiden van de natuurbeschermingsgedachte werd nauwelijks gedaan; en de vereniging werd autoritair en ondemocratisch geleid. Van Tienhoven had weinig begrip voor de kritiek. Hij liet Gorter (jonger en oud-NJN'er) naar een oplossing zoeken. Op diens voorstel werden in 1947 enkele vernieuwingen doorgevoerd. De leden werden verdeeld over twaalf districten (de provincies en Amsterdam) en door hen gekozen vertegenwoordigers hadden stemrecht op de jaarvergaderingen. Voor het beheer van de gebieden werden een wetenschappelijk adviseur benoemd (Victor Westhoff, een vriend van Gorter, die een plantensociologische aanpak voorstond), en een assistent (Jan van Dijk). Tevens werd er een driehoofdige directie gevormd, bestaande uit Jan Drijver (hoofddirecteur, tevens belast met het beheer van de natte gebieden en de duinen), Wim Eshuis (voor het beheer van de droge gebieden) en Gorter (algemene zaken). Na Drijvers pensionering in 1953 nam Gorter diens taken erbij. Hij zou tot zijn pensionering in 1979 het directeurschap bekleden, vanaf het einde van de jaren zestig bijgestaan door stafleden vanwege het toegenomen aantal werkzaamheden.

Als directeur was Gorter nauw betrokken bij de aankoop van nieuwe terreinen. Daarbij volgde hij een ander beleid dan Van Tienhoven. Die was altijd zeer terughoudend geweest met het accepteren van subsidies om de zelfstandigheid te bewaren. Wanneer men een terrein wilde aankopen werd gekeken naar wat het opbracht aan bijvoorbeeld pacht, visserij en houtkap. Die inkomsten werden vertaald in rentepercentage en aflossing van het bedrag dat voor de aankoop werd geleend. Gebieden die weinig opbrachten werden voor een deel gefinancierd door gebieden die veel opbrachten. Na de oorlog stegen de grondprijzen en de kosten van het beheer. Het Rijk voerde tegelijkertijd de regeling in dat natuurbeschermingsorganisaties subsidie konden krijgen voor 50% van de aankoopprijs van onrendabele gebieden. Gorter maakte hier ruim gebruik van.

Onder het directeurschap van Gorter veranderde er veel. Het bezit werd flink uitgebreid (35.000 ha in 1979) en het aantal leden groeide enorm (250.000 in 1979); met tijdschriften en ledenwerfacties werd veel meer naar buiten getreden. Natuurmonumenten werd hierdoor een belangrijke en gezaghebbende organisatie op het gebied van de natuurbescherming in het land. Het personeel breidde zich eveneens uit en de interne organisatie (het kantoor) en de externe organisatie (beheer van terreinen) werd steeds herzien. De leden kregen meer zeggenschap door de instelling van de Verenigingsraad (1973), samengesteld uit leden die in districtsvergaderingen werden gekozen. De tweedeling van Dagelijks Bestuur en Algemeen Bestuur werd opgeheven; er kwam één Bestuur dat verantwoording aflegde aan de Verenigingsraad. Het kantoor verhuisde in 1975 van Amsterdam naar de buitenplaats Schaep en Burgh in 's-Graveland. Bij alle veranderingen was Gorter een stabiliserende factor door zijn lange aanblijven als directeur.

Ook buiten Natuurmonumenten was Gorter op allerlei manieren actief voor de natuurbescherming. In 1947 werd hij secretaris en in 1958 ondervoorzitter van de Contactcommissie voor Natuur- en Landschapsbescherming, een samenwerkingsverband van tientallen organisaties werkzaam op het gebied van natuurbescherming, heemschut, recreatie en wetenschappelijk onderzoek. De Commissie volgde kritisch de plannen van de diverse overheden en landbouworganisaties onder andere voor ontginning, inpoldering, ruilverkaveling en kanalisering. Op Gorters initiatief werd het mededelingenblad van de Commissie omgezet in het tijdschrift Natuur en landschap. Gorter was nauw bij de redactie ervan betrokken en publiceerde er zelf vaak in. Van 1952 tot 1983 was hij lid van de Natuurbeschermingsraad, het officiële adviescollege van de regering. Verder was hij bestuurslid van allerlei organisaties, onder andere de Stichting Noord-Hollands Landschap, de Stichting Gooisch Natuurreservaat en de Stichting Huis Bergh.

Gorter deelde de zorg voor het Nederlandse milieu die in de jaren 1960 ontstond. Namens Natuurmonumenten en de Contactcommissie overlegde hij met de (al in 1909 opgerichte) Nederlandse Vereniging tegen Water-, Bodem- en Luchtverontreiniging. In die functies was hij nauw betrokken bij de oprichting van de Stichting Natuur en Milieu, waarvan hij ondervoorzitter werd. Het was in de praktijk de voortzetting van de Contactcommissie, die in 1978 werd opgeheven.

Voor zijn werk werd Gorter herhaaldelijk onderscheiden, onder andere met een Zilveren Anjer (1967), een eredoctoraat van de Rijksuniversiteit Utrecht (1983) en met de benoeming tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw (1988)

Na zijn pensionering beschreef Gorter gedetailleerd de geschiedenis van de natuurbescherming in Nederland en de activiteiten van Natuurmonumenten in het bijzonder in Ruimte voor natuur (1986).

Gorter trouwde in 1952 met de biologe en landschapsarchitecte Lies ter Pelkwijk. Tot 1998 woonden zij in De Elshof, een afgelegen huis in het eerste gebied dat Natuurmonumenten aankocht, het Naardermeer.

Gorter overleed in Vorden op 14 februari 2001.