Archief van de Heimans en Thijsse Stichting

De Heimans en Thijsse Stichting ontleent haar naam en bestaan aan Eli Heimans (1861-1914) en Jac. P. Thijsse (1865-1945), twee Amsterdamse onderwijzers die rond 1900 in hun onderwijs, via boekjes, met artikelen in kranten en tijdschriften en met het tijdschrift De levende natuur een groot (en nadrukkelijk jong) publiek wilden informeren over en enthousiasmeren voor de wilde natuur in Nederland. Dat lukte: de publicaties werden goed gelezen, overal in Nederland trokken (jonge) natuurliefhebbers het veld in en organiseerden zij zich, en bij de verschillende overheden werd aandacht voor de natuur vertaald in beleid. De inspanningen van Heimans en zijn collega's kunnen beschouwd worden als de aanzet tot de huidige georganiseerde en gereguleerde natuurstudie, -educatie en -bescherming in Nederland.

Spoedig na het overlijden van Heimans werd de 'Heimans Commissie' gevormd, in 1916 geformaliseerd in de 'Heimans-Stichting'. Doelstelling van de stichting was 'de bevordering van de studie der natuurlijke historie en wel in den meest uitgebreiden zin van het woord bij het Nederlandsche volk en in het bijzonder bij de jeugd'. Concreet streefde men, geheel in de geest van Heimans' verlangen vooral de lagere sociale klassen met de natuur in contact te brengen, naar de oprichting van een 'volksmuseum' voor natuurlijke historie, bij voorkeur in Amsterdam. Het bestuur begreep meteen dat de medewerking van partijen met meer macht en kapitaal hiervoor noodzakelijk was. Een uitgelezen mogelijkheid leek het plan dat dierentuin Artis en de gemeente Amsterdam aan het ontwikkelen waren voor het reeds bestaande Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam. Het idee was de collectie, die verspreid was over vier gebouwen, onder te brengen in het Aquariumgebouw van Artis en in een nieuw te bouwen vleugel. In het Aquarium zou de collectie voor wetenschappelijk onderzoek beschikbaar zijn, in de nieuwe vleugel zou de collectie voor het grote publiek worden getoond, op bepaalde dagen kosteloos voor iedereen toegankelijk. Het museum zou zich beperken tot zoölogie en paleontologie. Door een afdeling voor plantkunde en geologie toe te voegen zou een volwaardig museum voor natuurlijke historie ontstaan, zo meende de Stichting. Zij bood aan ƒ 200.000,- bij te dragen voor oprichting en exploitatie van deze 'Heimans-afdeling'.

Gemeente en Artis stonden sympathiek tegenover het voorstel en zo begon de stichting in 1920 een actie om het toegezegde bedrag bijeen te brengen via giften en donateurs. Zó veel kwam er echter niet binnen en tevens bleek nieuwbouw aanzienlijk duurder te zijn dan eerder gedacht. Het plan werd daardoor teruggebracht tot verbouwing van het Aquariumgebouw. De stichting ontfermde zich over het plan waarmee Artis-preparateur en vogelfotograaf P.L. Steenhuizen al een tijd rondliep: een diorama dat een duinlandschap verbeeldde waar (opgezette) dieren in hun natuurlijke omgeving werden getoond; zij zou bijdragen aan de bouwsom en het resultaat in eigendom krijgen. Dit 'Heimans Diorama' werd in 1926 geopend, tegelijk met het nieuw ingerichte Zoölogisch Museum. Het was op maandag- en zaterdagmiddagen voor niet-bezoekers van Artis voor 10 cent toegankelijk, op zondagmiddag kosteloos. De stichting hoopte dat het diorama (ook wel toepasselijk 'biorama' genoemd) een stimulans zou zijn voor geldschieters en daarmee als opmaat voor het eigenlijke museum. Er werden daarvoor enkele geologische collecties gekocht en geschonken die voor een deel werden geëxposeerd. In 1928 gloorde er weer hoop toen de gemeente het terrein van het voormalige Panoramagebouw, tegenover Artis aan de Plantage Middenlaan, reserveerde voor de bouw van een museum voor natuurlijke historie. Door de economische crisis die spoedig intrad verdween het plan van tafel, en ook tijdens de oorlog die volgde kon van nieuwbouw niets komen. Intussen daalde het aantal donateurs van de Heimans-Stichting en zij moest noodgedwongen een slapend bestaan leiden.

Thijsse zou in juli 1945 tachtig jaar worden. Om zijn verjaardag te vieren werd een comité opgericht. Het plan was een feestbundel samen te stellen met artikelen over veldbiologie, natuurbescherming en andere onderwerpen die de jubilaris na aan het hart lagen. Thijsse overleed echter in januari 1945. Het comité gooide het vervolgens over een andere, veel ambitieuzere boeg om Thijsse te eren. Het bedacht dat er een natuurmonument aangekocht kon worden dat de naam van Thijsse zou dragen. In Thijsse's Hof, het 'educatieve plantsoen' dat in 1925 in nauw overleg met Thijsse in Bloemendaal was aangelegd, kon een gebouwtje worden gesticht voor studie, tentoonstellingen en andere activiteiten (een wens van Thijsse zelf). En er kon een 'Heimans en Thijsse-afdeling' worden gesticht in het natuurhistorische museum in Amsterdam dat er nog steeds moest komen (het plan van de Heimans-Stichting dus). Meer dan honderd prominente Nederlanders bleken bereid te zijn de plannen met hun naam te ondersteunen. Zo werd op 8 maart 1946 het Jac. P. Thijsse-Fonds opgericht en met vol vertrouwen werd een inzamelingsactie gestart. Bijna drie jaar laten moesten de initiatiefnemers constateren dat er net genoeg geld binnengekomen was voor een gebouwtje in Thijsse's Hof. In plaats van het bedrag daaraan te besteden werd besloten het kapitaal voorlopig ongemoeid te laten en de rente te benutten, om te beginnen voor een gedenksteen in Thijsses geboortehuis en een periodiek uit te reiken prijs voor een verdienstelijke publicatie over een veldbiologisch onderwerp, geschreven door een amateur. De Heimans-Stichting was bereid financieel bij te dragen aan de prijs en het eerbetoon kreeg daarom de naam 'Heimans en Thijsse Prijs'. Pas in 1955 werd de prijs voor de eerste maal uitgereikt.

Gedurende de jaren 1950 en 1960 groeide de samenwerking tussen de Heimans-Stichting en het Jac. P. Thijsse-Fonds (waarvan de statuten pas op 8 juli 1960 notarieel werden vastgelegd, waarbij als doelstelling werd gesteld 'het bevorderen van de belangstelling voor de natuur bij het Nederlandse volk in al zijn geledingen'). De besturen vergaderden steeds samen, twee personen hadden in beide besturen zitting en naast het toekennen van de prijs werden er gezamenlijk (bescheiden) subsidies verleend voor onderzoeken of publicaties op het gebied van natuurstudie en -bescherming. Zo werd er in 1957 subsidie gegeven voor een biografie van Heimans, in het begin van de jaren 1960 voor de uitgave van een register op de eerste 45 jaargangen van De levende natuur en in 1968 aan de Nederlandse deelnemers aan de Internationale Spitsbergen Expeditie. Veel activiteiten waren er vanwege het weinige kapitaal echter niet. De beide secretarissen/penningmeesters deden de lopende zaken af; de overige bestuursleden werden incidenteel geraadpleegd en de voltallige besturen kwamen slechts om de twee à drie jaar bij elkaar.

Uiteindelijk waren de twee stichtingen zo met elkaar verbonden geraakt dat in 1979 besloten werd tot samengaan. Het bleek juridisch het eenvoudigste om de Heimans-Stichting op te heffen en het gehele bezit ervan over te dragen aan het Jac. P. Thijsse-Fonds. Dat kreeg (bij notariële akte van 12 oktober 1981) een nieuwe naam ('Stichting Heimans en Thijsse-Fonds') en een nieuwe doelstelling ('het bevorderen van de belangstelling voor de natuur en de studie der natuurlijke historie bij het Nederlandse volk in al zijn geledingen en in het bijzonder bij de jeugd').

Intussen was er een nieuw initiatief ontstaan om het werk van Heimans en Thijsse in ere te houden. In 1967 had de Jac. P. Thijsse School in Renkum aan onderwijzer en natuurliefhebber Jaap Zwier gevraagd een tentoonstelling in te richten over zijn naamgever bij gelegenheid van de opening van de school. Tot Zwiers verbazing bleek het niet eenvoudig te zijn het volledige gepubliceerde werk van Thijsse bij elkaar te brengen. Hij besloot daarop dit zelf te gaan verzamelen, en spoedig breidde hij zijn activiteiten uit tot publicaties van Heimans en andere tijdgenoten en van navolgers. Ook allerlei archivalia wist hij al spoedig te verkrijgen. Tien jaar later en inmiddels werkzaam bij het Instituut voor Natuurontwikkeling (IVN) bood hij zijn collectie aan het IVN aan tegen de prijs die hij er zelf voor had betaald. Vanwege enerzijds de grote waarde (zowel historische als financieel: de prijzen van boeken van Heimans en Thijsse waren inmiddels fors gestegen) en anderzijds om ervoor te zorgen dat het geheel bij elkaar zou blijven, besloot het IVN de collectie onder te brengen in een stichting: de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief (opgericht bij notariële akte van 1 april 1977). De stichting moest de collectie niet alleen bijeen houden maar ook uitbreiden en verspreiden: als doel werd omschreven 'het bijeenbrengen en ... uitlenen van publicaties en voorwerpen van en documenten over E. Heimans en Jac. P. Thijsse en van hun geestverwanten, voor zover deze van belang kunnen zijn voor geschiedenis en wezen van natuurbeleving en natuurbescherming en natuurbeschermingseducatie'. Andere organisaties werden nadrukkelijk bij de stichting betrokken: de helft van de bestuursleden plus één zouden worden benoemd door het IVN, de Heimans-Stichting, het Jac. P. Thijsse-Fonds, Natuurmonumenten, de Nederlandse Vereniging voor de Bescherming van Vogels, de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging en Thijsse's Hof kregen elk het recht om één bestuurslid te benoemen.

Door goede publiciteit breidde de collectie zich snel uit. Bij gebrek aan ruimte moest alles bij de bestuursleden thuis staan. In 1984 lukte het de archivalia en documentatie onder te brengen bij het hoofdkantoor van het IVN in Amsterdam (Plantage Middenlaan 41) en de boeken bij de Artis Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam (Plantage Middenlaan 45). Alles was toen beschreven en gecatalogiseerd. Toen in 1991 het voormalige botanisch laboratorium van de Universiteit van Amsterdam aan de Plantage Middenlaan 2c gereed kwam als onderkomen voor natuur- en milieuorganisaties (het 'Hugo de Vries Centrum'), was daar een perfecte ruimte om de collectie onder te brengen: de voormalige bibliotheek van het laboratorium.

Van de organisaties die statutair het recht hadden een bestuurslid te benoemen, was de band met de Heimans-Stichting en het Jac. P. Thijsse-Fonds het nauwst. Al in 1979 hadden de beide stichtingen haar archieven in bruikleen afgestaan aan de Bibliotheek en Archief. In 1993 besloten de besturen van de (inmiddels ontstane) Stichting Heimans en Thijsse-Fonds en de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief één te worden. Gekozen werd voor de contructie de beide organisaties in stand te houden maar de eerste dienstbaar te maken aan de tweede. De Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief kreeg bij notariële akte van 28 januari 1994 nieuwe statuten met een nieuwe naam ('Heimans en Thijsse Stichting') en een nieuwe doelstelling ('het aanmoedigen en ondersteunen van activiteiten die de natuurbeleving, de natuurstudie, het natuurbehoud en de natuureducatie bevorderen, in het bijzonder in Nederland en in navolging van E. Heimans en Jac. P. Thijsse, alsmede het bevorderen van het behoud en de toegankelijkheid van (historische) bronnen en archieven die bovengemelde gebieden betreffen'). Zij nam de activiteiten van de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds over, namelijk het uitreiken van de Heimans en Thijsse Prijs en het ondersteunen van initiatieven die in de lijn liggen van het werk van Heimans en Thijsse. Voor de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds werden bij akte van 19 april 1995 nieuwe statuten opgesteld. De naam werd 'Stichting Heimans en Thijsse Steunfonds' en het doel 'materiële ondersteuning en belangenbehartiging van de Heimans en Thijsse Stichting te Amsterdam'. Voorzitter, secretaris en penningmeester zouden worden benoemd door en uit, de overige bestuursleden door het bestuur van de Heimans en Thijsse Stichting. Bij akte van 16 november 2004 werden de statuten van de Heimans en Thijsse Stichting gewijzigd. Doel werd toen 'het bevorderen van het behoud en de toegankelijkheid van bronnen en archieven betreffende de culturele stroming die heeft geleid tot het beschermen van de natuur en tot de ontwikkeling in de relatie tussen mens en natuur'.

De bekendheid van de Heimans en Thijsse Stichting en haar collectie groeide en daardoor ook het aantal schenkingen in de vorm van boeken, tijdschriften, rapporten, nota's, krantenknipsels, gelegenheidsdrukwerk, foto's, tekeningen, losse archivalia en (gedeeltelijke) archieven van personen en organisaties. Een groep vrijwilligers en (vanaf 2005) vaste bibliothecaris René van Hees zorgden voor selectie, ordening en beschrijving op papieren en digitale wijze. De collectie groeide zelfs zodanig dat in de bibliotheek ruimtegebrek ontstond en een deel van de kelder van het Hugo de Vries Centrum in gebruik moest worden genomen. De bewaaromstandigheden waren daar verre van optimaal zodat voor de unieke stukken een veilige bewaarplaats elders werd gezocht. Van de fotocollectie kon een deel ondergebracht worden in het Fotomuseum in Rotterdam, van de archieven kon een deel naar het Noord-Hollands Archief in Haarlem. Met de Artis Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, inmiddels onderdeel van de afdeling Bijzondere Collecties, werd gesproken over het aldaar onderbrengen van (een deel van) de documentatie en archieven. De gesprekken leidden in 2014 tot de afspraak dat al het erfgoedmateriaal in bruikleen zou worden gegeven. Na selectie en gedeeltelijke ordening en beschrijving werd in het voorjaar van 2015 ongeveer 65 meter materiaal naar de Bijzondere Collecties overgebracht.