Skip to main content

Archief van de Heimans en Thijsse Stichting

 Fonds
Identifier: UBA511

Scope and Contents

Het archief van de Heimans en Thijsse Stichting bevat ook de archieven van haar rechtsvoorgangers, namelijk de Heimans-Stichting, 1916-1981, de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds, 1946-1981, de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds 1981-1995, de Stichting Heimans en Thijsse Steunfonds, de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief, 1977-1994, de Heimans en Thijsse Stichting, 2004-heden.

De Heimans-Stichting, de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds en de na het samenvoegen van hun beider bezittingen ontstane Stichting Heimans en Thijsse-Fonds waren kleine organisaties met weinig activiteiten. Er werd daarom weinig archief gevormd. Het materiaal bestaat voornamelijk uit ingekomen stukken, vergaderstukken en stukken betreffende financiën. Het omvangrijkste deelarchief is dat van de Heimans en Thijsse Stichting die van alle organisaties de actiefste en succesvolste is te noemen waar het de realisering van de doelstellingen betreft. Naast stukken van het bestuur bevat dit deelarchief ook stukken van de verschillende commissies die specifieke taken hadden.

Alle series met vergaderstukken, ingekomen stukken en financiële stukken lijken volledig aanwezig te zijn. Over specifieke activiteiten zijn ook stukken aanwezig.

Dates

  • 1916-2014
  • Majority of material found within 1970-2014

Creator

Language of Materials

Diverse talen, waaronder Nederlands, Frans, Duits en Engels

Conditions Governing Access

Voor raadpleging is een bezoekers- of lenerspas van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam vereist.

Conditions Governing Use

Bij raadpleging is het Reglement voor de gebruikers van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam van toepassing. Reproductie en reproductierechtvergoedingen conform de Tarieven en Diensten Universiteit van Amsterdam.

Het materiaal wordt alleen ter inzage gegeven.

Biographical / Historical

De Heimans en Thijsse Stichting ontleent haar naam en bestaan aan Eli Heimans (1861-1914) en Jac. P. Thijsse (1865-1945), twee Amsterdamse onderwijzers die rond 1900 in hun onderwijs, via boekjes, met artikelen in kranten en tijdschriften en met het tijdschrift De levende natuur een groot (en nadrukkelijk jong) publiek wilden informeren over en enthousiasmeren voor de wilde natuur in Nederland. Dat lukte: de publicaties werden goed gelezen, overal in Nederland trokken (jonge) natuurliefhebbers het veld in en organiseerden zij zich, en bij de verschillende overheden werd aandacht voor de natuur vertaald in beleid. De inspanningen van Heimans en zijn collega's kunnen beschouwd worden als de aanzet tot de huidige georganiseerde en gereguleerde natuurstudie, -educatie en -bescherming in Nederland.

Spoedig na het overlijden van Heimans werd de 'Heimans Commissie' gevormd, in 1916 geformaliseerd in de 'Heimans-Stichting'. Doelstelling van de stichting was 'de bevordering van de studie der natuurlijke historie en wel in den meest uitgebreiden zin van het woord bij het Nederlandsche volk en in het bijzonder bij de jeugd'. Concreet streefde men, geheel in de geest van Heimans' verlangen vooral de lagere sociale klassen met de natuur in contact te brengen, naar de oprichting van een 'volksmuseum' voor natuurlijke historie, bij voorkeur in Amsterdam. Het bestuur begreep meteen dat de medewerking van partijen met meer macht en kapitaal hiervoor noodzakelijk was. Een uitgelezen mogelijkheid leek het plan dat dierentuin Artis en de gemeente Amsterdam aan het ontwikkelen waren voor het reeds bestaande Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam. Het idee was de collectie, die verspreid was over vier gebouwen, onder te brengen in het Aquariumgebouw van Artis en in een nieuw te bouwen vleugel. In het Aquarium zou de collectie voor wetenschappelijk onderzoek beschikbaar zijn, in de nieuwe vleugel zou de collectie voor het grote publiek worden getoond, op bepaalde dagen kosteloos voor iedereen toegankelijk. Het museum zou zich beperken tot zoölogie en paleontologie. Door een afdeling voor plantkunde en geologie toe te voegen zou een volwaardig museum voor natuurlijke historie ontstaan, zo meende de Stichting. Zij bood aan ƒ 200.000,- bij te dragen voor oprichting en exploitatie van deze 'Heimans-afdeling'.

Gemeente en Artis stonden sympathiek tegenover het voorstel en zo begon de stichting in 1920 een actie om het toegezegde bedrag bijeen te brengen via giften en donateurs. Zó veel kwam er echter niet binnen en tevens bleek nieuwbouw aanzienlijk duurder te zijn dan eerder gedacht. Het plan werd daardoor teruggebracht tot verbouwing van het Aquariumgebouw. De stichting ontfermde zich over het plan waarmee Artis-preparateur en vogelfotograaf P.L. Steenhuizen al een tijd rondliep: een diorama dat een duinlandschap verbeeldde waar (opgezette) dieren in hun natuurlijke omgeving werden getoond; zij zou bijdragen aan de bouwsom en het resultaat in eigendom krijgen. Dit 'Heimans Diorama' werd in 1926 geopend, tegelijk met het nieuw ingerichte Zoölogisch Museum. Het was op maandag- en zaterdagmiddagen voor niet-bezoekers van Artis voor 10 cent toegankelijk, op zondagmiddag kosteloos. De stichting hoopte dat het diorama (ook wel toepasselijk 'biorama' genoemd) een stimulans zou zijn voor geldschieters en daarmee als opmaat voor het eigenlijke museum. Er werden daarvoor enkele geologische collecties gekocht en geschonken die voor een deel werden geëxposeerd. In 1928 gloorde er weer hoop toen de gemeente het terrein van het voormalige Panoramagebouw, tegenover Artis aan de Plantage Middenlaan, reserveerde voor de bouw van een museum voor natuurlijke historie. Door de economische crisis die spoedig intrad verdween het plan van tafel, en ook tijdens de oorlog die volgde kon van nieuwbouw niets komen. Intussen daalde het aantal donateurs van de Heimans-Stichting en zij moest noodgedwongen een slapend bestaan leiden.

Thijsse zou in juli 1945 tachtig jaar worden. Om zijn verjaardag te vieren werd een comité opgericht. Het plan was een feestbundel samen te stellen met artikelen over veldbiologie, natuurbescherming en andere onderwerpen die de jubilaris na aan het hart lagen. Thijsse overleed echter in januari 1945. Het comité gooide het vervolgens over een andere, veel ambitieuzere boeg om Thijsse te eren. Het bedacht dat er een natuurmonument aangekocht kon worden dat de naam van Thijsse zou dragen. In Thijsse's Hof, het 'educatieve plantsoen' dat in 1925 in nauw overleg met Thijsse in Bloemendaal was aangelegd, kon een gebouwtje worden gesticht voor studie, tentoonstellingen en andere activiteiten (een wens van Thijsse zelf). En er kon een 'Heimans en Thijsse-afdeling' worden gesticht in het natuurhistorische museum in Amsterdam dat er nog steeds moest komen (het plan van de Heimans-Stichting dus). Meer dan honderd prominente Nederlanders bleken bereid te zijn de plannen met hun naam te ondersteunen. Zo werd op 8 maart 1946 het Jac. P. Thijsse-Fonds opgericht en met vol vertrouwen werd een inzamelingsactie gestart. Bijna drie jaar laten moesten de initiatiefnemers constateren dat er net genoeg geld binnengekomen was voor een gebouwtje in Thijsse's Hof. In plaats van het bedrag daaraan te besteden werd besloten het kapitaal voorlopig ongemoeid te laten en de rente te benutten, om te beginnen voor een gedenksteen in Thijsses geboortehuis en een periodiek uit te reiken prijs voor een verdienstelijke publicatie over een veldbiologisch onderwerp, geschreven door een amateur. De Heimans-Stichting was bereid financieel bij te dragen aan de prijs en het eerbetoon kreeg daarom de naam 'Heimans en Thijsse Prijs'. Pas in 1955 werd de prijs voor de eerste maal uitgereikt.

Gedurende de jaren 1950 en 1960 groeide de samenwerking tussen de Heimans-Stichting en het Jac. P. Thijsse-Fonds (waarvan de statuten pas op 8 juli 1960 notarieel werden vastgelegd, waarbij als doelstelling werd gesteld 'het bevorderen van de belangstelling voor de natuur bij het Nederlandse volk in al zijn geledingen'). De besturen vergaderden steeds samen, twee personen hadden in beide besturen zitting en naast het toekennen van de prijs werden er gezamenlijk (bescheiden) subsidies verleend voor onderzoeken of publicaties op het gebied van natuurstudie en -bescherming. Zo werd er in 1957 subsidie gegeven voor een biografie van Heimans, in het begin van de jaren 1960 voor de uitgave van een register op de eerste 45 jaargangen van De levende natuur en in 1968 aan de Nederlandse deelnemers aan de Internationale Spitsbergen Expeditie. Veel activiteiten waren er vanwege het weinige kapitaal echter niet. De beide secretarissen/penningmeesters deden de lopende zaken af; de overige bestuursleden werden incidenteel geraadpleegd en de voltallige besturen kwamen slechts om de twee à drie jaar bij elkaar.

Uiteindelijk waren de twee stichtingen zo met elkaar verbonden geraakt dat in 1979 besloten werd tot samengaan. Het bleek juridisch het eenvoudigste om de Heimans-Stichting op te heffen en het gehele bezit ervan over te dragen aan het Jac. P. Thijsse-Fonds. Dat kreeg (bij notariële akte van 12 oktober 1981) een nieuwe naam ('Stichting Heimans en Thijsse-Fonds') en een nieuwe doelstelling ('het bevorderen van de belangstelling voor de natuur en de studie der natuurlijke historie bij het Nederlandse volk in al zijn geledingen en in het bijzonder bij de jeugd').

Intussen was er een nieuw initiatief ontstaan om het werk van Heimans en Thijsse in ere te houden. In 1967 had de Jac. P. Thijsse School in Renkum aan onderwijzer en natuurliefhebber Jaap Zwier gevraagd een tentoonstelling in te richten over zijn naamgever bij gelegenheid van de opening van de school. Tot Zwiers verbazing bleek het niet eenvoudig te zijn het volledige gepubliceerde werk van Thijsse bij elkaar te brengen. Hij besloot daarop dit zelf te gaan verzamelen, en spoedig breidde hij zijn activiteiten uit tot publicaties van Heimans en andere tijdgenoten en van navolgers. Ook allerlei archivalia wist hij al spoedig te verkrijgen. Tien jaar later en inmiddels werkzaam bij het Instituut voor Natuurontwikkeling (IVN) bood hij zijn collectie aan het IVN aan tegen de prijs die hij er zelf voor had betaald. Vanwege enerzijds de grote waarde (zowel historische als financieel: de prijzen van boeken van Heimans en Thijsse waren inmiddels fors gestegen) en anderzijds om ervoor te zorgen dat het geheel bij elkaar zou blijven, besloot het IVN de collectie onder te brengen in een stichting: de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief (opgericht bij notariële akte van 1 april 1977). De stichting moest de collectie niet alleen bijeen houden maar ook uitbreiden en verspreiden: als doel werd omschreven 'het bijeenbrengen en ... uitlenen van publicaties en voorwerpen van en documenten over E. Heimans en Jac. P. Thijsse en van hun geestverwanten, voor zover deze van belang kunnen zijn voor geschiedenis en wezen van natuurbeleving en natuurbescherming en natuurbeschermingseducatie'. Andere organisaties werden nadrukkelijk bij de stichting betrokken: de helft van de bestuursleden plus één zouden worden benoemd door het IVN, de Heimans-Stichting, het Jac. P. Thijsse-Fonds, Natuurmonumenten, de Nederlandse Vereniging voor de Bescherming van Vogels, de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging en Thijsse's Hof kregen elk het recht om één bestuurslid te benoemen.

Door goede publiciteit breidde de collectie zich snel uit. Bij gebrek aan ruimte moest alles bij de bestuursleden thuis staan. In 1984 lukte het de archivalia en documentatie onder te brengen bij het hoofdkantoor van het IVN in Amsterdam (Plantage Middenlaan 41) en de boeken bij de Artis Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam (Plantage Middenlaan 45). Alles was toen beschreven en gecatalogiseerd. Toen in 1991 het voormalige botanisch laboratorium van de Universiteit van Amsterdam aan de Plantage Middenlaan 2c gereed kwam als onderkomen voor natuur- en milieuorganisaties (het 'Hugo de Vries Centrum'), was daar een perfecte ruimte om de collectie onder te brengen: de voormalige bibliotheek van het laboratorium.

Van de organisaties die statutair het recht hadden een bestuurslid te benoemen, was de band met de Heimans-Stichting en het Jac. P. Thijsse-Fonds het nauwst. Al in 1979 hadden de beide stichtingen haar archieven in bruikleen afgestaan aan de Bibliotheek en Archief. In 1993 besloten de besturen van de (inmiddels ontstane) Stichting Heimans en Thijsse-Fonds en de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief één te worden. Gekozen werd voor de contructie de beide organisaties in stand te houden maar de eerste dienstbaar te maken aan de tweede. De Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief kreeg bij notariële akte van 28 januari 1994 nieuwe statuten met een nieuwe naam ('Heimans en Thijsse Stichting') en een nieuwe doelstelling ('het aanmoedigen en ondersteunen van activiteiten die de natuurbeleving, de natuurstudie, het natuurbehoud en de natuureducatie bevorderen, in het bijzonder in Nederland en in navolging van E. Heimans en Jac. P. Thijsse, alsmede het bevorderen van het behoud en de toegankelijkheid van (historische) bronnen en archieven die bovengemelde gebieden betreffen'). Zij nam de activiteiten van de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds over, namelijk het uitreiken van de Heimans en Thijsse Prijs en het ondersteunen van initiatieven die in de lijn liggen van het werk van Heimans en Thijsse. Voor de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds werden bij akte van 19 april 1995 nieuwe statuten opgesteld. De naam werd 'Stichting Heimans en Thijsse Steunfonds' en het doel 'materiële ondersteuning en belangenbehartiging van de Heimans en Thijsse Stichting te Amsterdam'. Voorzitter, secretaris en penningmeester zouden worden benoemd door en uit, de overige bestuursleden door het bestuur van de Heimans en Thijsse Stichting. Bij akte van 16 november 2004 werden de statuten van de Heimans en Thijsse Stichting gewijzigd. Doel werd toen 'het bevorderen van het behoud en de toegankelijkheid van bronnen en archieven betreffende de culturele stroming die heeft geleid tot het beschermen van de natuur en tot de ontwikkeling in de relatie tussen mens en natuur'.

De bekendheid van de Heimans en Thijsse Stichting en haar collectie groeide en daardoor ook het aantal schenkingen in de vorm van boeken, tijdschriften, rapporten, nota's, krantenknipsels, gelegenheidsdrukwerk, foto's, tekeningen, losse archivalia en (gedeeltelijke) archieven van personen en organisaties. Een groep vrijwilligers en (vanaf 2005) vaste bibliothecaris René van Hees zorgden voor selectie, ordening en beschrijving op papieren en digitale wijze. De collectie groeide zelfs zodanig dat in de bibliotheek ruimtegebrek ontstond en een deel van de kelder van het Hugo de Vries Centrum in gebruik moest worden genomen. De bewaaromstandigheden waren daar verre van optimaal zodat voor de unieke stukken een veilige bewaarplaats elders werd gezocht. Van de fotocollectie kon een deel ondergebracht worden in het Fotomuseum in Rotterdam, van de archieven kon een deel naar het Noord-Hollands Archief in Haarlem. Met de Artis Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, inmiddels onderdeel van de afdeling Bijzondere Collecties, werd gesproken over het aldaar onderbrengen van (een deel van) de documentatie en archieven. De gesprekken leidden in 2014 tot de afspraak dat al het erfgoedmateriaal in bruikleen zou worden gegeven. Na selectie en gedeeltelijke ordening en beschrijving werd in het voorjaar van 2015 ongeveer 65 meter materiaal naar de Bijzondere Collecties overgebracht.

Extent

3.5 meter

Abstract in Dutch

Eli Heimans (1861-1914) en Jac. P. Thijsse (1865-1945) waren twee Amsterdamse onderwijzers die rond 1900 in hun lessen op de scholen waar zij werkten, via boeken en artikelen in kranten en tijdschriften die zij samen en afzonderlijk schreven en met het door hen opgerichte tijdschrift De levende natuur een groot (en nadrukkelijk jong) publiek wilden informeren over en enthousiasmeren voor de wilde natuur in Nederland. Hun werk had succes: hun publicaties werden goed gelezen, (jonge) natuurliefhebbers trokken het veld in om de natuur te bestuderen en ervan te genieten, natuurliefhebbers sloten zich aaneen in organisaties, en bij de verschillende overheden werd aandacht voor de natuur tot beleid gemaakt. Hun inspanningen kunnen beschouwd worden als de aanzet tot de huidige georganiseerde en gereglementeerde natuurstudie, -educatie en -bescherming in Nederland. Om het gedachtegoed van Heimans levend te houden werd na zijn overlijden in 1914 de 'Heimans Commissie' opgericht, in 1916 omgezet in de Heimans-Stichting. Een vergelijkbare organisatie werd kort na de dood van Thijsse in 1945 opgericht, namelijk de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds. Door het geringe kapitaal dat zij beheerden konden deze organisaties maar weinig activiteiten ontplooien. Naast beide organisaties ontstond in 1977 de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief om de geschiedenis van de natuurstudie, -educatie en -bescherming in Nederland te documenteren. De Heimans-Stichting en de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse Fonds gingen in 1981 samen verder in de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds. In 1993 werd de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief voortgezet als de Heimans en Thijsse Stichting en werd de Stichting Heimans en Thijsse-Fonds omgevormd tot een ondersteunende organisatie van de Heimans en Thijsse Stichting. De archieven van de verschillende organisaties laten duidelijk zien hoe zij, met wisselend succes, het pionierswerk van Heimans en Thijsse in herinnering probeerden te houden, nieuwe generaties erover informeerden en personen en organisaties die in de geest van beide pioniers werkten ondersteunden en stimuleerden.

Abstract in English

Eli Heimans (1861-1914) and Jac. P. Thijsse (1865-1945) were two teachers at primary schools in Amsterdam who around 1900 tried to raise interest for the indiginous Dutch nature among a broad (and notably young) audience with their teaching, books, articles in magazines and newspapers and the journal De levende natuur (The living nature) they founded. They were quite successful: their publications were well read, all over the country (young) people went out to study and enjoy nature, nature enthousiasts flocked together in organisations, and government administrations operating at different levels made the protection of nature a part of their policy. The work of Heimans and Thijsse can be considered as the start of today's organized and formalized study, education and protection of nature in the Netherlands. Soon after Heimans' death in 1914 a committee was formed to keep the memory of his work alive. It was formalized into the Heimans-Stichting (Heimans Society) in 1916. A comparable organisation was founded in 1946 after the death of Thijsse, the Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds (Dr. Jac. P. Thijsse-Fund). These were only small organisations with limited financial means and, for that reason, could not accomplish very much. Next to these two, the Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief (Heimans and Thijsse Library and Archive) was founded (1977) with the aim to document the history of the study, education and protection of nature in the Netherlands. The Heimans-Stichting and the Stichting Dr. Jac. P. Thijsse Fonds joined forces in 1981 and were turned into the Stichting Heimans en Thijsse-Fonds (Heimans and Thijsse-Fund). In 1993 the Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief was continued as the Heimans en Thijsse Stichting (Heimans and Thijsse Society) and the Stichting Heimans en Thijsse-Fonds was made into an organisation for the financial support of the Heimans en Thijsse Stichting. The papers of these different organisations clearly show how they tried, with varying success, to keep the memory of Heimans' and Thijsse's pioneering work alive, to inform new generations and to stimulate and support people and organisations whose work was inspired by them.

Physical Location

Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam

Custodial History

De archieven van de Heimans-Stichting en de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds werden beheerd door de respectievelijke secretarissen (waarvan enkelen tevens penningmeester waren), die de stukken vermoedelijk thuis bewaarden. In 1979 ordende Victor Westhoff, secretaris/penningmeester van beide stichtingen, de archieven. Het archief van de Heimans-Stichting omvatte toen tien ordners, dat van de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds zeven ordners. Met uitzondering van de twee ordners met de meest recente stukken werden de archieven dat jaar in bruikleen gegeven aan de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief.

Bij de start van de inventarisatie in 2014 was al het in de inventaris beschreven archiefmateriaal aanwezig in de kelder van het Hugo de Vries Centrum te Amsterdam waar de Heimans en Thijsse Stichting haar collectie bewaarde. De toenmalige secretaris had geen papieren archivalia van voorgangers in beheer. Hieruit kan worden opgemaakt dat na 1979 steeds statisch geworden archiefmateriaal naar het Hugo de Vries Centrum is overgebracht, zowel van de twee genoemde stichtingen als van de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief en de daaruit ontstane Heimans en Thijsse Stichting.

Immediate Source of Acquisition

In 2014 kwamen de Heimans en Thijsse Stichting en de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam met elkaar overeen dat de stichting al het erfgoedmateriaal in bruikleen zou overdragen aan de Bijzondere Collecties. Tot dit materiaal behoort ook het eigen archief alsmede de archieven van de Heimans-Stichting en de Stichting Dr. Jac. P. Thijsse-Fonds en hun opvolgers.

Appraisal

In het archief zijn alle bekende archivalia van de archiefvormer opgenomen. Het is niet bekend of er vóór 2014 stukken zijn geselecteerd voor vernietiging. Bij de inventarisatie zijn geen onderdelen vernietigd.

Het archief geeft informatie over hoe enkele direct door Thijsse en Heimans geïnspireerde organisaties en personen hebben geprobeerd hun naam en werk voort te doen leven. Daarmee verschaffen zij informatie over de ontwikkeling van de natuurstudie, -educatie en -bescherming in Nederland sedert 1914.

Accruals

Door de secretaris van de Heimans en Thijsse Stichting zal periodiek statisch geworden archiefmateriaal in bruikleen wordt overgedragen.

Related Materials

De Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam beheren ook de collectie van de Heimans en Thijsse Stichting , alsmede de archieven van Jac. P. Thijsse , Eli Heimans en H.P. Gorter .

Bibliography

  • Marga Coesèl. Zinkviooltjes en zoetwaterwieren. J. Heimans (1889-1978). Natuurstudie en natuurbescherming in Nederland. Hilversum, 1993.

General

Stukken kunnen online worden aangevraagd bij de collectiebeheerder.

Processing Information

Het archief is in 2015 opnieuw geordend en in zes deelarchieven opgesplitst. Alle deelarchieven zijn in één inventaris beschreven. Al het metalen bindmateriaal is verwijderd. De stukken zijn verpakt in zuurvrije omslagen en archiefdozen.

Title
Inventaris van het archief van de Heimans en Thijsse Stichting (1916-2014)
Author
Erik Zevenhuizen
Date
2015
Description rules
International Standard for Archival Description - General
Language of description
Dutch; Flemish
Script of description
Latin
Language of description note
Nederlands

Repository Details

Part of the Allard Pierson Repository

Contact:
Oude Turfmarkt 127-129
Amsterdam 1012 GC Nederland