Collectie van de Armeense Gemeente Amsterdam

Geschiedenis van de Armeense boekdrukkunst

De Urbatagirk ofwel het 'Vrijdagboek' is het eerste gedrukte boek in Armeense letters. Het werd in 1511-12 in Venetië gedrukt door Hakob Meghapart, over wie maar weinig bekend is. Het bevat gebeden en medische recepten en is gedrukt in een letter die grote gelijkenis vertoont met contemporaine Armeense manuscripten.

Pas in 1771 werd het eerste Armeense boek gedrukt in Armenië zelf, daarvoor waren echter al meer dan 650 boeken in het Armeens elders gedrukt. Hakob Meghapart drukte tussen 1512 en 1514 in Venetië vijf Armeense boeken, daarna stokte zijn activiteit. Vijftig jaar later drukte Abgar Tochatetsi twee boeken in Venetië en vervolgens zes in Constantinopel. Na 1579 verschenen in Rome Armeense boeken. Van 1616-1618 was in de Oekraïense (destijds Poolse) stad Lvov een Armeense drukkerij gevestigd en van 1638-1647 werd er gedrukt in Nieuw Julfa, de Armeense voorstad van de Perzische hoofdstad Isfahan. In de tweede helft van de zeventiende eeuw zagen Armeense boeken het licht in Amsterdam, Livorno, Marseille, Leipzig, Padua en Oxford. De Armeense boekdrukkunst was even verspreid als de Armeniërs zelf en volgde in hun voetsporen.

In 1656 werd Matteos Tsaretsi door Katholikos Hakob IV naar Italië gestuurd om de Bijbel in het Armeens te laten drukken. Tegenwerking van de katholieke kerk deed hem twee jaar later uitwijken naar de protestantse Republiek der Nederlanden, waar een grote mate van godsdienstvrijheid heerste. Tsaretsi liet een Armeense letter vervaardigen door de Amsterdamse lettersnijder Christoffel van Dijck. In 1661 verscheen het eerste boek van de Armeense drukkerij in Amsterdam, de Yisus Vordi (Jezus de Zoon).

Tsaretsi maakte de publicatie van deze eersteling niet meer mee, want hij overleed begin 1661. Vanaf 1664 leidde de geestelijke Voskan Yerevantsi de drukkerij met het impressum 'Heilig Echmiadzin en de heilige Sargis'. Eind 1668 voltooide hij de eerste gedrukte Armeense Bijbel, een mijlpaal in de geschiedenis van de Armeense boekdrukkunst. Om financiële redenen verplaatste hij in 1669 de drukkerij naar Livorno en drie jaar later naar Marseille.

Matteos Vanandetsi ging rond 1670 in de leer bij Yerevantsi, op aandringen van zijn neef, bisschop Tovmas Vanandetsi. Matteos vertrok in 1685 vanuit Marseille en begon een nieuwe Armeense drukkerij in Amsterdam. Voor deze tweede drukkerij werd een nieuwe letter ontworpen, ditmaal door de befaamde lettersnijder Nicolaas Kis. Tussen 1695 en 1708 gaf Tovmas Vanandetsi zelf leiding aan het bedrijf, dat vervolgens tot 1717 werd geleid door zijn neef Ghukas.

Amsterdam was in de zeventiende eeuw de Europese boekenstad bij uitstek. Nergens werden meer boeken gedrukt, nergens woonden meer boekhandelaren, drukkers, lettersnijders en graveurs. De Armeense boekdrukkunst gedijde in deze biotoop en kwam er tot bloei. In vergelijking met andere Armeense drukkerijen hadden de Amsterdamse een grote productie. De 'Amsterdamse' lettertypen waren van invloed op de typografie van Armeense drukkerijen elders.

Venetië en Constantinopel streefden in de achttiende eeuw Amsterdam voorbij als producenten van Armeense boeken. In 1717 vestigde Mkhitar Sebastatsi op het eilandje San Lazzaro bij Venetië de naar hem genoemde orde der Mechitaristen, die daar nog steeds is gehuisvest. De Mechitaristen publiceerden een indrukwekkende hoeveelheid Armeense boeken. Na 1729 gebruikten ze stempels, matrijzen en sierkapitalen die afkomstig waren van de tweede Armeense drukkerij in Amsterdam.

Ook in andere steden kwam de productie van Armeense boeken op gang. In Smyrna bestond tussen 1759 en 1763 een Armeense drukkerij. Zoals gezegd werd in 1771 het eerste Armeense boek gedrukt in Armenië zelf, in de heilige stad Echmiadzin. Een jaar later begonnen Armeniërs in Madras (India) een drukkerij. Hetzelfde gebeurde in Rusland, achtereenvolgens in St. Petersburg (1781), Nor Nakhijevan (1790) en Astrakan (1796). In India ontstond een tweede Armeense drukkerij in Calcutta (1796) en een derde in Bombay (1810). De wereldwijde verspreiding zette zich voort in de negentiende en twintigste eeuw, terwijl ook de bijdrage van Armenië zelf aan de boekproductie zienderogen toenam.

De Amsterdamse collectie

De Amsterdamse collectie bevat enkele werken uit de vroegste periode van de Armeense boekdrukkunst: een uitgave van Guillaume Postel uit 1538 en een van Ambrosius Theseus uit 1539. Daarnaast is er een herdruk (oorspronkelijke uitgave: Rome: Propaganda Fide, 1573) van een Armeens ABC-boekje (Rome, 1623). Het lettertype dat in dit boekje gebruikt werd is hetzelfde dat voorkomt in Athanasius Kirchers Prodromus Coptus sive AEgyptiacus (Rome: Propaganda Fide, 1636). Dit werk bevindt zich eveneens in de collectie. De drukkerij van de Congregatio de Propaganda Fide was een van de weinigen die eigen letters lieten snijden in de tweede periode van de Armeense boekdrukkunst, toen Amsterdams materiaal de toon aangaf. Een voorbeeld daarvan is de Armeense vertaling van de brief van paus Benedictus XIV aangaande de Oosterse riten, uitgegeven in 1755. De oudst aanwezige druk uit de tweede periode in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek is een Hymnatium van 1664, verzorgd door Karapet, die werkzaam was onder of naast bisschop Oskan Ereuaneci.

Anderen die werk leverden waren Adriaen en Pieter Damiaan Schoonebeek. De laatste graveerde onder andere een alphabetarium voor Johann Joachim Schröders Aramean lezouin gandz, sive Thesaurus linguae Armeniacae. Dit werk verscheen in 1711 te Amsterdam, met – naar is aan te nemen – hulp van de Armeense drukkerij.

Een van de drie kolossale missalen in de collectie, gedrukt in 1686 te Venetië, heeft het stempel en een inscriptie, gedateerd 1804, van Michael, broer van Alexander di Masse Jr. Beiden waren kerkmeester van de Armeense gemeente te Amsterdam.

Van de Armeense werken in de collectie die titels hebben in een Westerse taal, verdient de Bijbel die in 1666 in Amsterdam is uitgegeven een bijzondere vermelding. Deze uitgave werd door Oskan Ereuaneci als een visitekaartje gebruikt bij zijn aanvragen om elders Armeense drukkerijen te mogen vestigen.

Van de achttiende-eeuwse drukken is er een gebonden in een band die de naam draagt van Alexander di Masse, omstreeks 1825 een van de laatste drie leden van de Armeense kerk te Amsterdam. Alexander di Masse Sr overleed in 1803; Alexander di Masse Jr omstreeks 1825. Dit werk is echter niet rechtstreeks afkomstig uit het bezit van de voormalige Armeense gemeente. Het bevat een ingeplakt strookje met de opdruk 'Professor Hector Treub Amsterdam'. Treub was hoogleraar gynaecologie te Amsterdam van 1896 tot zijn dood in 1920.

De latere boeken in de Amsterdamse collectie zijn alle uitgaven van de Mechitaristen van Venetië. In een van deze werken, een beschrijving van Armeens Cilicië door Gheuond Ališan (1855), wordt een eigenhandige opdracht gevonden van de broer van de auteur, Seraphin, en van de auteur zelf, aan de Franse ambassadeur te Londen W.H. Waddington (1826-1894).