Collectie van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam

Ofschoon al in 1530 onder leiding van Jan Volkertsz Trypmaker in Amsterdam een bloeiende doopsgezinde gemeente was ontstaan, duurde het tot de Alteratie in 1578 voor men zonder gevaar voor eigen leven het doopsgezinde geloof openlijk kon bekennen. Vanaf dat moment kwamen er op verschillende plaatsen in de stad vermaningen (plaatsen waar men vermaand wordt of vergaderplaatsen). Rond 1600 waren er in Amsterdam ten minste twaalf verschillende gemeenten die alle een eigen richting vertegenwoordigden. Rond 1630 waren behalve de Oude Vlamingen, de Oude Friezen en de Danziger Oude Vlamingen, de meeste doopsgezinden verenigd in de Waterlandse gemeente op het Singel bij de Jan Rodenspoorttoren (de gemeente Bij den Toren) of in de Vlaamse gemeente op het Singel Bij het Lam. In de jaren 1660 scheidde een conservatievere groep van ongeveer 500 leden van deze laatste gemeente zich af. Zij vergaderden in De Zon en werden naar hun vergaderplaats Zonisten genoemd. Enkele jaren later verenigde de gemeente Bij den Toren zich met de gemeente Bij het Lam. Wel hielden beide hun eigen vergaderplaats aan.

Rond 1680 ontstond er binnen de grootstedelijke doopsgezinde gemeenten in Nederland de behoefte aan geschoolde leraren. Onder leiding van Galenus Abrahamsz de Haan werd een opleiding gestart die met zijn dood in 1706 strandde. Het duurde tot 1735 voor een Doopsgezind Seminarium werd opgericht waar in eerste instantie voor Amsterdam en vervolgens ook voor andere meer gefortuneerde gemeenten de leraren werden opgeleid. Ook de gemeente in De Zon had sinds 1753 een eigen opleiding. In 1801 verenigden beide gemeenten zich tot de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (VDGA), nadat de overige kleinere gemeenten al in de loop van de 18de eeuw waren opgegaan in het grotere geheel. In de dure tijden van de Franse bezetting lukte het de Amsterdamse gemeente niet de opleiding, die inmiddels een landelijke uitstraling had, nog verder te financieren. Mede om die reden werd in 1811 de Algemene Doopsgezinde Sociëteit (ADS) opgericht. Deze stelde zich ten doel een gezamenlijk Doopsgezind Seminarium in stand te houden en de doopsgezinde gemeenten financieel in staat te stellen alhier opgerichte predikanten te beroepen. De bibliotheek, die vanaf 1680 door schenkingen en aankopen een grote omvang had aangenomen, bleef echter eigendom van de Amsterdamse Gemeente, die ook zorg droeg voor nieuwe aanwinsten. Na de Vereniging in 1801 werden de gebouwen De Zon en later ook Bij den Toren afgestoten. Wel zijn tot op de huidige dag het lam, de toren en de zon verenigd in de gevel van het pand Bij het Lam op de Singel 452-454. Het Doopsgezind Seminarium - onder leiding van de ADS maar met gebruikmaking van de gebouwen en de bibliotheek van de VDGA - verzorgde de opleiding in samenwerking met het Athenaeum Illustre (voor de klassieke en Semitische talen); na de oprichting van de Universiteit van Amsterdam werden de studenten tevens ingeschreven aan de theologische faculteit, waar ook doopsgezinde hoogleraren tegelijk een benoeming konden hebben. Vanaf 1907 werd de opleiding ook opengesteld voor vrouwelijke studenten. In 1968 werd besloten tot een nauwere samenwerking, met name op het gebied van onderwijs en praktische training in de theologie, met de eveneens aan de Faculteit der Theologie verbonden Lutheranen en Hervormden. Voor de confessioneel gebonden vakken bleven de Seminaria echter afzonderlijk onderwijs verzorgen. Wel werd dat jaar ook besloten de bibliotheek in bruikleen onder te brengen bij de Universiteit van Amsterdam. De Amsterdamse gemeente hield zelf via de hoogleraren, die veelal ook beroepen predikant waren, in de gemeente direct invloed op het verzamelbeleid en de aanschaf voor de bibliotheek.