Collectie Willem de Clercq

Van de figuren van het Réveil is Willem de Clercq degene over wie het meeste bekend is. Hij werd op 15 januari 1795 in Amsterdam geboren. Toen De Clercq negen jaar oud was, begon hij verslag te doen van bijzondere gebeurtenissen in zijn leven onder de titel 'Wandelingen en uitgangen' en op zijn zestiende hield hij systematisch een dagboek bij. Uit zijn uitgebreide aantekeningen krijgt men een goed beeld van zijn leven als kind in de Franse Tijd, als aanhanger van de Romantiek in de periode rond 1820 en als directeur van de Nederlandsche Handelmaatschappij en getourmenteerd gelovige in de twintig jaar daarna. Naast de dagboeken zijn er duizenden brieven van en aan De Clercq bewaard gebleven die onder meer een goed inzicht geven in de administratie van zijn goede werken en in zijn worsteling met het geloof en de medegelovigen.

De Clercq stamde uit een oud geslacht van doopsgezinden. Hij volgde onregelmatig schoolonderwijs en leerde het meest van een huisonderwijzer, de Zwitser L.G.F.J. Tissot. Om zijn Frans te oefenen hield hij zijn dagboek een tijd lang in die taal bij. Het was de bedoeling dat hij predikant zou worden maar door een sterfgeval in de familie kwam hij al gauw terecht in het milieu van kooplieden, mensen in de woorden van De Clercq die 'dag en nacht zweten om elkaar een vlieg af te vangen'. Hij sloeg zich door de ook in economisch opzicht roerige jaren 1813-1815 heen en zag als soldaat van de Landstorm tsaar Alexander I door de Kalverstraat rijden. Zelf reisde hij in 1816 voor de graanhandel naar Sint-Petersburg waarvan hij een verslag schreef dat in 1962 door zijn achterkleindochter M. Elisabeth Kluit werd uitgegeven onder de titel Per karos naar St.-Petersburg.

De Clercq trouwde in 1818 met Caroline Boissevain, die uit een Waalse familie kwam. In 1820 maakte hij kennis met de joodse Isaäc da Costa, die hem in vertrouwen nam over zijn liefde voor Christus en een vriend voor het leven zou worden. De vrienden deelden een grote liefde voor de literatuur. De Clercqs grote belezenheid in de Duitse, Franse, Italiaanse en Spaanse literatuur bracht hem er toe om in 1821 mee te doen aan een door het Koninklijk Nederlandsch Instituut uitgeschreven prijsvraag over de invloed van de buitenlandse literatuur op de Nederlandse. Zijn inzending werd een jaar later bekroond en op kosten van het Instituut gedrukt. Het was het eerste Nederlandse boek over vergelijkende literatuurgeschiedenis.

Inmiddels was hij aan de juistheid van het doopsgezinde geloof gaan twijfelen nadat hij in allerijl zelf zijn ernstig zieke zoontje Paul had moeten dopen om te voorkomen dat het kind ongedoopt zou sterven. Hij raakte steeds meer onder de invloed van de tot het gereformeerde geloof bekeerde joden Da Costa en Capadose. Da Costa had in 1823 zijn Bezwaren tegen den geest der eeuw geschreven, Capadose had zich in hetzelfde jaar gekeerd tegen het inenten van kinderen tegen de pokken. De Clercq lijkt het soms wat benauwd te hebben gekregen van de geloofsijver van zijn nieuwe vrienden. Dat hij na zijn benoeming tot secretaris van de Nederlandsche Handelmaatschappij (NHM) in 1824 naar Den Haag moest verhuizen, kwam dan ook enigszins als een opluchting. In Den Haag richtte zijn vrouw een christelijke naaischool voor arme meisjes op, een van de eerste uitingen van de praktische inslag van het Haagse Réveil.

In 1830 verklaarde België zich onafhankelijk, wat er toe leidde dat de Belgische directeuren de NHM moesten verlaten en De Clercq tot directeur voor de katoennijverheid benoemd werd. Toen de NHM in 1831 naar Amsterdam verhuisde, verhuisde De Clercq mee. Terug in Amsterdam ging hij officieel over tot de Waalse Kerk, waar hij later ouderling zou worden. Op 19 december 1831 overleed de vader van het Réveil, Willem Bilderdijk. Bij zijn begrafenis droeg De Clercq een ter plekke bedacht gedicht voor. Het was een van de vele honderden improvisaties die hij gehouden heeft, maar de enige waarvan de tekst is opgetekend. Zoals het volgelingen van Bilderdijk betaamde, stonden de aanhangers van het Réveil in het conflict met België pal achter de koning. Toen na de val van de citadel van Antwerpen in 1832 Nederlandse soldaten terechtkwamen in het krijgsgevangenkamp te St. Omer, hield De Clercq inzamelingen en stuurde bijbels en traktaten naar het kamp.

In de jaren dertig maakte De Clercq voor de NHM enige reizen naar Twente. Hij ontmoette daar de textieltechnicus Thomas Ainsworth, met wie hij de mening deelde dat het in Twente beter was om niet op mechanische weefgetouwen over te gaan maar om de kwaliteit van de huisindustrie te verbeteren. Bij De Clercq was die mening vooral ingegeven door zijn bezorgdheid over het lot van de wevers. Diezelfde sociale betrokkenheid bracht hem er toe om in 1841 een brief aan koning Willem II te schrijven, waarin hij wees op het ontbreken van wetgeving 'om het lot der werklieden te beschermen tegen de willekeur of baatzucht der fabrijkanten' en op de verderfelijkeheid van de slavernij in West-Indië. Vanaf 1834 publiceerde De Clercq over tal van onderwerpen in het tijdschrift Nederlandsche Stemmen over Godsdienst, Staat-, Geschied- en Letterkunde.

Enigszins in strijd met deze maatschappelijke activiteit lijkt de ontwikkeling van De Clercq als gelovige. Hij raakt steeds verder in de ban van de strenge dominee Hermann Kohlbrugge, die hem tot wereldmijding maande. Kohlbrugge keurde alles wat De Clercq deed af: zijn aarzelen over het al of niet laten vaccineren van zijn kinderen, zijn kerken bij Nicolaas Beets, zijn redacteurschap bij de Stemmen en zijn belangstelling voor het presidentschap van de NHM. Kohlbrugge noemde De Clercq een 'overspeler dezer wereld'. De Clercq trok zich dat erg aan.

De Clercq stierf, zeer plotseling, op 4 februari 1844. Hij werd in de Waalse Kerk in Amsterdam begraven.