Collectie van de Stichting Het Réveil-Archief

Het Nederlandse Réveil was een opwekkingsbeweging binnen het protestantisme die zich van 1820 tot 1860 deed gelden in het kerkelijk leven, de literatuur en de politiek. De aanhangers van die beweging richtten zich tegen de relativerende kijk op de Bijbel die door de vooruitgang van de natuurwetenschappen in ontwikkelde kringen gemeengoed geworden was. Maar ook maakten zij bezwaar tegen de beknotting van het geloof door de voorschriften van de kerk. De kunsthistoricus Allard Pierson, zelf kind van Réveilouders, heeft de beweging bondig getypeerd als een 'richting van orthodoxen tegen orthodoxie'. De aanhangers van de beweging achtten, zoals het goede kinderen van de Romantiek betaamde, het gevoel superieur aan de rede.

In Europa waren ook in de achttiende eeuw al bewegingen actief die meer belang hechtten aan Bijbelkennis, directe geloofsbeleving en bekering dan aan wat in de kerk geboden werd. Te denken valt aan het piëtisme en het methodisme. In Nederland bestond al sinds de zeventiende eeuw de gewoonte om het ware geloof niet in kerkdiensten maar in huiskamerbijeenkomsten te zoeken. Een van de kernpunten van de ideologie van het Réveil vindt men fraai verwoord bij de Woubrugse predikant Comrie, die in 1773 aan een jongere collega schrijft liever één traan te schreien 'die voortvloeit uit het zien van Jezus, zoals God Hem mij aanbiedt en de Heilige Geest Hem aan mijn ziel openbaart, dan een hele oceaan, voortvloeiend uit een wettische beschouwing'. Het waren niet zo zeer nieuwe inzichten waardoor het Réveil zich kenmerkte als wel de hevigheid waarmee oude inzichten beleden werden. Die hevigheid komt bij Nederlands grootste romantische dichter Willem Bilderdijk vandaan, een man wiens grondhouding er een van verzet was. In zijn privatissimum Vaderlandse Geschiedenis waarmee hij in 1817 in Leiden begon, zette hij de toon van de Réveilbeweging. Het eerste jaar dat hij dit college gaf, had Bilderdijk Isaäc da Costa, Abraham Capadose en Dirk van Hogendorp onder zijn gehoor. Hun leermeester vertelde hun niet alleen dat geloof inhield 'gevoelen, niet denken', maar bracht hun ook een geduchte afkeer van de volkssoevereiniteit bij. Dit leidde er bijvoorbeeld toe dat Dirk van Hogendorp lange tijd geen openbare functie kon bekleden omdat hij weigerde de eed op de zijns inziens te liberale grondwet af te leggen.

In diezelfde tijd had zich in Genève een groep jonge theologiestudenten gevormd die inging tegen de heersende richting in de Geneefse Staatskerk waarin het beoefenen van de deugd gepropageerd werd maar waarin Jezus Christus als verlosser naar de achtergrond was verdwenen. Die studenten stonden onder invloed van de Schotse Baptist Robert Haldane, die zijn niet onaanzienlijke fortuin had gespendeerd aan het verbreiden van het Evangelie in Schotland en daarbuiten. Hij hield de studenten voor dat de mens alleen door Jezus Christus gered kon worden. Toen de jonge predikers dit geloof gingen uitdragen, kwamen zij in conflict met de kerkelijke autoriteiten in Genève, die in 1817 een reglement uitvaardigden waarin het predikanten verboden werd de Goddelijke natuur van Jezus, de werking van de genade, de erfzonde en de predestinatie te behandelen. De jonge predikant César Malan trok zich hier niets van aan en werd uit zijn ambt gezet. De strijd in Genève trok vanwege zijn principiële karakter grote aandacht in Nederland. Boeken waarin het conflict beschreven werd, werden door met de vervolgden sympathiserende Nederlanders vertaald. De oud-diplomaat baron Van Zuylen van Nyevelt vertaalde het door de Geneefse predikant Ami Bost geschreven Genève religieuse en mars 1819 en in 1823 verscheen in Nederland een bundel met stukken over de lotgevallen van César Malan. Een andere leerling van Haldane die invloed uitoefende op het Nederlandse Réveil was Jean-Henri Merle d'Aubigné, die van 1823 tot 1830 hofprediker van koning Willem I in Brussel was. Onder invloed van zijn preken zwoer de jonge kabinetssecretaris Guillaume Groen van Prinsterer het liberalisme af en bekeerde zich tot het Réveil.

Een gewichtig moment in de geschiedenis van het Réveil was de overgang van Bilderdijks leerlingen Isaäc da Costa en Abraham Capadose van de joodse naar de hervormde godsdienst in 1822. De nieuwe christenen trokken met veel aplomb ten strijde tegen de heersende verlichte opvattingen in de kerk en de samenleving. In 1823 spuwde Da Costa in Bewaren tegen den geest der eeuw zijn gal over de autonome mens die Gods almacht relativeert. In hetzelfde jaar publiceerde Abraham Capadose het geschrift Bestrijding der Vaccine of de Vaccine aan de beginselen der godsdienst, der rede en der ware geneeskunde getoetst. Hierin betoogt hij dat het proberen te voorkomen van ziekten een treden in Gods wegen is. Réveilaanhangers maakten zich trouwens wel vaker kwaad over het gebrek aan geestdrift bij de Nederlanders over de straffende hand van God. Toen in februari 1825 in Nederland een watersnood plaatsvond waarbij 800 mensen omkwamen en vele duizenden mensen dakloos werden, werd er door de autoriteiten en particulieren snel financiële hulp geboden. In de pers werd deze offervaardigheid geprezen. Bilderdijk, Da Costa en Capadose meenden dat daarmee aan de essentie van de ramp, de toorn van God, voorbijgegaan werd. Zij kregen bijval van de Engelsman Algernon Sydney Thelwall, een predikant die sinds 1819 in Amsterdam zending onder de joden bedreef. Thelwall schreef de brochure Keert u tot Hem die slaat. Hierin hekelde hij de naar zijn mening goddeloze opvatting dat de watersnood natuurlijke oorzaken had en riep op tot berouw. Eerbied voor God was de belangrijkste boodschap op de bijeenkomsten die Da Costa vanaf 1826 bij zich thuis organiseerde. Wekelijks verzamelden zich daar mensen om te bidden, te zingen en naar de bijbeluitleg van Da Costa te luisteren.

Net als In Amsterdam speelden in Den Haag leken aanvankelijk een belangrijke rol in de Réveilbeweging. In 1817 stichtte Cornelis van Zuylen van Nyevelt daar de vereniging 'Ware Vrienden van het Christendom'. Maar allengs wonnen predikanten als Dirk Molenaar en Jean Charles Isaac Sécretan aan invloed in de Haagse Réveilbeweging. Terwijl de Amsterdammers hun activiteiten buiten de kerk ontplooiden, hechtte Groen van Prinsterer, die vanaf 1830 de leidende figuur in het Haagse Réveil was geworden, groot belang aan het tot de orthodoxie terugbrengen van de Hervormde Kerk. Groen van Prinsterer zag in het geloof een van de pijlers onder de Nederlandse identiteit. De andere pijler was het Oranjehuis. Het is dan ook niet verwonderlijk dat, toen het na de afscheiding van België in 1830 tot een militair ingrijpen kwam, veel Réveilaanhangers zich als vrijwilliger meldden. De strijd in België bood Réveilaanhangers de gelegenheid om hun ideeën te verspreiden. Na de val in 1832 van het laatste Hollandse bolwerk in België, de citadel van Antwerpen, werden duizenden militairen krijgsgevangen gemaakt en geïnterneerd in St. Omer. Toen de Amsterdamse bankier en Réveilaanhanger Willem de Clercq ter ore kwam dat de Rotterdamse fuselier Johan Merckens Bijbellezingen onder de gevangenen hield, organiseerde hij inzamelingen om de soldaten van bijbels en religieuze propaganda te voorzien. Meer in het algemeen werd in kringen van het Réveil de behoefte gevoeld om hun gedachtegoed uit te dragen en in 1834 werd door Da Costa, de letterkundige en politicus Hendrik Jan Koenen en de Belgiëveteraan Anne Maurits Cornelis van Hall het tijdschrift Nederlandsche stemmen over godsdienst, staat-, geschied- en letterkunde op de markt gebracht. De redactie raakte bijna meteen na de oprichting verdeeld toen in oktober 1834 een aantal mensen zich uit verontwaardiging over de in de Hervormde Kerk getolereerde vrije interpretatie van de Bijbel en de verslapping van de Kerktucht afscheidde van de Hervormde Kerk. Zij werden vervolgd wegens het zonder toestemming van de overheid houden van godsdienstoefeningen. Da Costa was het wel met hen eens dat het door de Hervormde Kerk niet langer vasthouden aan de oorspronkelijke belijdenis een ernstige afwijking van de leer was maar vond dit niet voldoende om afscheiding te rechtvaardigen. Van Hall daarentegen nam de verdediging van de vervolgden op zich. Hij schreef daar een principieel stuk over De vrijheid van godsdienst-oefeningen in Nederland. Pleitrede en sloot zich in 1836 daadwerkelijk aan bij de afgescheidenen.

Een andere splijtzwam binnen het Réveil was de leer van dominee H.F. Kohlbrugge (1803-1875), die meende dat de mens ook na zijn verlossing door Jezus Christus nog steeds niet in staat was tot enig goed, terwijl de meerderheid van de aanhangers van het Réveil van mening was dat de gelovige nadat hij gered was goede werken moest verrichten die recht deden aan de bekering. Da Costa verwierp de visie van Kohlbrugge, De Clercq kreeg het erg benauwd bij de gedachte dat Kohlbrugge misschien gelijk had en dat hij zich te veel om het welzijn van zichzelf en anderen bekommerde.

Hoewel her en der aanhangers van het Réveil individueel eerder aan weldadigheid deden, kwam het maatschappelijk engagement pas goed op gang rond 1840 in de strijd tegen de slavernij. Die was in Engeland in 1833 afgeschaft en vanuit Engeland reisden abolitionisten Europa door om afschaffing te bepleiten. Ze kwamen er al snel achter dat het in Nederland verstandiger was om niet over de morele verwerpelijkheid van de slavernij te beginnen. Beter was het er op te wijzen dat het werken met vrije werknemers tot hogere winsten leidde. Wat het in Réveilkringen bovendien als argument tegen de slavernij goed deed, was dat het makkelijker was om vrijen dan om slaven te bekeren.

In 1840 en 1841 hield een groep quakers antislavernij-meetings in Nederland. Deze meetings veoorzaakten veel geestdrift en even leek het erop of er een nationale antislavernijvereniging zou worden opgericht, maar door twisten tussen de liberalen en de antirevolutionairen kwam het er niet van. Wel kwamen beide groeperingen met een adres aan de koning waarin afschaffing werd bepleit. In de strijd tegen de slavernij en in de concurrentie met de liberalen ontwikkelden de aanhangers van het Réveil een zekere organisatiestructuur. Die kreeg een meer reguliere vorm toen in 1845 Ottho Gerhard Heldring opriep tot bundeling van de protestantse krachten voor het doen van filantropisch werk. Deze oproep leidde tot de halfjaarlijkse vergaderingen van de Christelijke Vrienden. Wat de deelnemers verbond, was het doen van goede werken. Heldring zelf zette een reeks tehuizen op voor verwaarloosde kinderen en prostituees, anderen zetten zich in voor ziekenverpleging. De Christelijke Vrienden gaven een tijdschrift uit, De Vereeniging, Christelijke Stemmen, waarin van christelijk-filantropische activiteiten in binnen- en buitenland verslag werd gedaan. Een andere activiteit van het Réveil was de zending onder de joden. Op verzoek van Isaäc da Costa en Abraham Capadose werd Carl Schwartz in 1849 door de Vrije Schotse Kerk naar Amsterdam gestuurd om zending onder de joden te bedrijven. Schwartz richtte hiertoe het tijdschrift De Heraut: eene stem over Israël en tot Israël op.

Wat de vrienden uiteen dreef, waren de opvattingen over het geloof. Aan de ene kant stonden de Haagse Réveilmannen Groen van Prinsterer, Dirk van Hogendorp en Elout van Soeterwoude, die het heil verwachtten van terugkeer naar de leertucht der Dordtse kerkvaderen. Anderen, zoals Da Costa en Beets, meenden dat uitsluitend de verkondiging van het Evangelie tot herstel van de kerk zou leiden. Deze tweespalt was al gebleken in 1842, toen een door Groen van Prinsterer opgesteld adres aan de synode waarin om handhaving van de Drie Formulieren van Enigheid werd gevraagd geen steun kreeg van de Amsterdammers Da Costa en De Clercq. Deze tegenstelling leidde tot veel spanning binnen de Christelijke Vrienden. In 1853 vormde zich een groep predikanten rond het tijdschrift Ernst en vrede, die probeerde in een nieuwe theologie een compromis te vinden. Zij werden op de bijeenkomst van de Christelijke Vrienden van oktober 1854 zo hard aangevallen door de evangelist Jan de Liefde dat het tot een onherstelbare breuk kwam. De Vrienden kwamen niet meer bijeen. Binnen de orthodoxie bleef de tegenstelling bestaan tussen hen die het accent legden op de persoonlijke geloofsbeleving en hen die terugkeer naar de presbyteriaal-synodale kerkstructuur voorstonden. De eersten, aanhangers van de ethisch-irenische richting, schaarden zich in 1854 om Chantepie de la Saussaye, de laatsten richtten onder leiding van Heldring in 1864 de Confessionele Vereniging op. In 1880 moesten beide richtingen het afleggen tegen Abraham Kuyper, die met zijn neocalvinisme een heel andere groep van de samenleving aansprak, die van de middenstanders, boeren en kleine ambtenaren. Het Réveil bleef wel een inspiratiebron voor de in 1854 opgerichte Nederlandsche Evangelisch-Protestantsche Vereeniging, die evangelisten uitzond, en voor Hendrik Pierson en Andrew de Graaf, die eind negentiende en begin twintigste eeuw onvermoeibaar streden tegen de vrouwenhandel en de reglementering van de prostitutie.