Artis Bibliotheek

Tot de middelen ter bevordering van de kennis der natuurlijke historie behoorde naast het inrichten van een dierentuin en een museum ook het vormen van een bibliotheek. Met name oprichter Gerardus F. Westerman (1807-1890), die tevens drukker, uitgever en vogelliefhebber was, heeft zich daarvoor ingespannen. Vanaf het begin had hij een wetenschappelijke onderzoekscollectie voor ogen – aanvankelijk alleen toegankelijk voor het bestuur, later ook voor de leden – waartoe hij een actief verzamelbeleid voerde. Alleen al in de eerste twee decennia werd onder de bibliothecarissen Westerman en P.H. Witkamp het aanzienlijke bedrag van 15.000 gulden aan boeken besteed. Vooral de oprichting in 1848 van een wetenschappelijk tijdschrift, de Bijdragen tot de dierkunde, stelde het Genootschap in staat tal van tijdschriften van binnen- en buitenlandse geleerde genootschappen als ruilabonnement te verwerven. Een ander gewild ruilobject en relatiegeschenk was De toerako's (1860): een boek op olifantformaat over deze bananenetende vogels uit Artis. Westerman initieerde dit project in samenwerking met tekenaar Hermann Schlegel; het kostte aan lithograferen, drukken en inkleuren de som van 3371,84 gulden. Nadat Westerman in 1856 zijn kostbare privébibliotheek had geschonken, werd in 1857 de aldus aanzienlijk uitgebreide Artis Bibliotheek twee dagen per week opengesteld voor de leden van het genootschap.

Door schenkingen en aankopen op veilingen nam het bezit toe tot 1950 nummers in 5000 delen in 1862. Behalve boeken en tijdschriften kon ook een uitgebreide prentencollectie aan de bibliotheek worden toegevoegd. De basis werd gevormd door de nalatenschap van Abraham Oltmans, de beheerder van de schelpencollectie van Artis uit de jaren zestig van de negentiende eeuw. Deze prentencollectie werd op 9 mei 1881 voor 6000 gulden verrijkt tot een van de grootste prentenverzamelingen ter wereld op zoölogisch gebied door de aankoop van de collectie van R.T. Maitland, de oud-directeur van het Haagse Koninklijk Zoölogisch Botanisch Genootschap. Maitland had als aanvulling op zijn reeds bestaande collectie op een auctie in 1866 bij Frederik Muller voor zichzelf de Atlas de zoologie, d'anatomie et de botanie van de Utrechtse hoogleraar Th.G. van Lidt de Jeude aangeschaft. In de jaren 1881-1883 heeft Maitland beide collecties in elkaar geschoven, gerangschikt volgens de wetenschappelijke stand van zaken rond 1880, tot de huidige Iconographia Zoologica.

In 1862 werden reeds plannen gemaakt om de vochtige behuizing van 1859 te vervangen door een nieuw gebouw. Dat kwam er in 1868 en daarin is de bibliotheek nog steeds gehuisvest.

Ten behoeve van de gedrukte catalogus van 1881, samengesteld door bibliothecaris Gilles Janse (1852-1912), werden alle boeken van een nummerstempel voorzien. De bibliotheek telde op dat moment 4381 titels. Het nummerstempel werd daarna, in combinatie met een volgletter, gebruikt voor aanvullingen op de catalogus van 1881, aangebracht in een met wit doorschoten exemplaar van de catalogus.

Bij het vijftigjarig bestaan in 1888 telde de bibliotheek 5131 titels. Onder de bibliothecarissen Johanna Scholten (1912-1920), G.A. Jonges-van de Heyde (1920-1926) en Johanna Scheffer (1926-1954) bleef het boekenbezit groeien: bij de overdracht van de bezittingen aan de stad Amsterdam in 1939 werd het aantal boeken op ongeveer 32.000 geschat.