Archief van Eduard Verschaffelt

Eduardus Clementius Verschaffelt werd geboren op 15 oktober 1868 in Gent. Hij studeerde aan de universiteit van zijn geboortestad en promoveerde er in juli 1891 in de botanie. Sinds zijn kandidaatsexamen was hij leerling-assistent geweest op het botanisch laboratorium van professor Julius MacLeod, die in 1887 was benoemd. Aan de universiteit van Gent werd geen praktisch onderwijs in de botanie gegeven. MacLeod wilde een practicum opzetten en stuurde zijn leerling Verschaffelt daarom naar zijn Amsterdamse collega Hugo de Vries, met wie hij in 1885 kennis had gemaakt, om daar de kunst af te kijken. Verschaffelt verbleef in Amsterdam van eind 1891 tot begin januari 1892 en keerde terug naar Gent om naar Amsterdams model het practicum in te richten. Verschaffelt nam evenwel afscheid met de mededeling dat hij nog een keer terug zou komen om onderzoek te doen. In mei 1893 kwam hij in dienst bij de Universiteit van Amsterdam als assistent van De Vries. Na het emeritaat van C.A.J.A. Oudemans werd Verschaffelt in december 1896 benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de farmacognosie en fysiologie der planten. Zijn oratie, die hij hield op 11 januari 1897, droeg de titel Over de beteekenis van het aanpassingsvermogen voor het biologisch onderzoek. Op 17 oktober 1900 volgde zijn benoeming tot gewoon hoogleraar met ingang van 1 januari 1901. Na het emeritaat van De Vries in 1918 werd hij tevens directeur van de Hortus Botanicus. In 1915-1916 was hij rector-magnificus. Verschaffelt overleed plotseling op 26 juni 1923 in Amsterdam. Aanvankelijk hield Verschaffelt zich bezig met plantenfysiologisch onderzoek, zoals blijkt uit zijn eerste twee publicaties over transpiratie (1890) en het weerstandsvermogen van het protoplasma (1891). Vanaf zijn benoeming tot assistent van De Vries tot zijn benoeming als gewoon hoogleraar deed hij onderzoek naar de variabiliteit bij planten, het onderwerp waar De Vries in die periode ook aan werkte. Verschaffelt paste hierbij de mathematische methode toe, uitgaande van het werk van Adolphe Quetelet en Francis Galton dat hij via zijn leermeester MacLeod had leren kennen. Het is mogelijk dat hij De Vries enthousiast heeft gemaakt voor het werk van deze twee onderzoekers. Vanaf 1894 is in de publicaties van De Vries te zien dat ook hij de mathematische methode gebruikte, en dat met veel enthousiasme. Na 1900 wijdde Verschaffelt zich opnieuw aan de fysiologie. Hij hield zich toen vooral bezig met de ontkieming van zaden en de invloed van vergiften op dit proces, alsmede met andere levensverschijnselen, zoals uitwendige prikkels en weerstand tegen schadelijke invloeden. In zijn colleges, voornamelijk gevolgd door aankomende farmaceuten en artsen, behandelde Verschaffelt naast de beschrijvende farmacognosie ook de chemie der geneesmiddelen, technologie en warenkennis. Verschaffelts onderzoekswerk bracht de fysiologie, die door de onderzoeken van De Vries op het gebied van de variabiliteit, de evolutie en de genetica enigszins op de achtergrond was geraakt, weer terug in het laboratorium van de Amsterdamse Hortus. G.J. Stracke memoreerde in zijn in memoriam dat hij schreef voor het Vakblad voor Biologen Verschaffelts ‘vriendschappelijken persoonlijken omgang en zijn hartelijkheid’. Die manier van doen komt duidelijk naar voren in Simon Vestdijks roman De beker van de min, het tweede deel in de sterk autobiografische Anton Wachter-reeks. Vestdijk was rond 1920 eerstejaars student medicijnen aan de Universiteit van Amsterdam en liep college bij Verschaffelt, die hij in de roman opvoert als professor Verschaeve, ‘een Vlaming met accent en goudblonde baard, die plantenfysiologie doceerde’. Zijn colleges gaf Verschaeve ‘met een luchtige, gelukkige lach, heel langzaam in zijn betoog, als sprak hij tot de allerkleinsten’. Op het examen stelde Verschaeve aan Wachter ‘zulke schandelijk eenvoudige vragen, dat Anton de indruk kreeg, dat er nog een tweede vak plantenfysiologie bestond, voor kleuters’.