Archief van E.J. Potgieter

Everhardus Johannes Potgieter (1808-1875) was koopman en letterkundige. Hij werd in 1808 in Zwolle geboren als zoon van de lakenkoopman Hermanus Potgieter en de burgemeestersdochter Berendina Margaretha van Ulsen. In Zwolle bezocht Potgieter overdag de Franse school en 's avonds de avondschool van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. In 1821 verhuisde Potgieter naar zijn tante Wilhelmina van Ulsen, die met Elisabeth van Hengel een leerhandel dreef in Amsterdam. In 1825 ging zijn vader failliet. Dit faillissement betekende tegelijk het einde van de leerhandel van zijn tante. Elisabeth van Hengel ging in 1827 over op de suikerhandel en vertrok naar Antwerpen, waar Potgieter en zijn tante haar volgden. Hier begon Potgieter met zijn werk aan de beurs, dat hij zijn leven lang zou blijven doen.

Toen tijdens de Belgische Opstand het Nederlandse leger in oktober 1830 vanuit de citadel op de opstandelingen in Antwerpen begon te schieten, deed Potgieter daar in dagboekaantekeningen verslag van. Kort daarna keerde hij terug in Nederland, waar hij door de bestuursambtenaar Jeronimo de Vries geïntroduceerd werd in het literaire leven. In 1831 werd Potgieter naar Zweden gezonden om bij de regering op te komen voor de belangen van de nakomelingen van Elias Trip. Hij schreef er zijn bekendste gedicht 'Holland'.

Terug in Nederland besteedde hij de vrije tijd die hem als koopman restte aan de literatuur. Hij richtte met de literatuurhistoricus Reinier Bakhuizen van den Brink, de theoloog Aarnout Drost en de arts Jan Pieter Heye het tijdschrift De Muzen op. Daarin publiceerde Potgieter de cyclus 'De Nalatenschap van een landjonker'. Drost spoorde Potgieter aan tot het schrijven van proza. In 1836 verscheen het eerste deel van Het Noorden, een mengeling van fragmenten uit een dagboek dat hij tijdens zijn verblijf in Zweden had bijgehouden en fictie. Na het ter ziele gaan van De Muzen vroeg de uitgever Gerrit Beyerinck aan Potgieter om de redactie te gaan voeren van een nieuw tijdschrift, De Gids. In de beginfase bestond De Gids voornamelijk uit boekrecensies, waarvan een groot deel door Potgieter zelf werd geschreven.

Midden jaren veertig raakte Potgieter de greep op De Gids kwijt. In 1843 moest zijn vriend Bakhuizen van den Brink na een conflict met de meerderheid van de redactie het veld ruimen en in 1847 wist Gerrit de Clercq een reorganisatieplan voor De Gids aangenomen te krijgen waardoor het aandeel van boekbesprekingen en literaire bijdragen beperkt werd ten gunste van beschouwende artikelen door deskundigen. Behalve De Gids gaf Potgieter van 1838 tot 1840 de literaire almanak Tesselschade uit.

Na een minder actieve periode in de literatuur leefde Potgieter weer op door zijn vriendschap met Conrad Busken Huet, wiens talent als criticus hij zeer bewonderde. Omgekeerd stimuleerde Huet hem om zijn vroege proza uit te geven. Met Huet maakte Potgieter in mei 1865 een reis naar Florence, waar het zesde eeuwfeest van Dantes geboortejaar gevierd werd. In 1868 verscheen het op deze reis geïnspireerde lange gedicht ‘Florence, den XIVden Mei 1265-1865’, dat Potgieter aan Huet opdroeg.

In hetzelfde jaar begon hij aan een biografie van zijn in 1865 overleden jeugdvriend Bakhuizen van den Brink. Potgieter hield zich verder bezig met het omwerken van zijn jeugdpoëzie. Toen hij daarbij de cyclus ‘Nalatenschap van een landjonker’ tegenkwam, besloot hij die niet te herschrijven maar helemaal opnieuw te maken. De nieuwe cyclus bevatte het lange gedicht 'Gedroomd paardrijden', dat door veel literatuurhistorici als een hoogtepunt in Potgieters poëzie wordt beschouwd. Het verscheen in Poëzy, Deel II, dat Potgieter nog vlak voor zijn dood op 3 februari 1875 onder ogen kreeg.

De invloed die Potgieter als gezaghebbend criticus en als oprichter en redacteur van De Gids gehad heeft op het literaire leven van zijn tijd, valt moeilijk te overschatten. In doorwrochte recensies ontvouwde hij een visie op literatuur waarin de idealen van een vooruitstrevende burgerij tot uiting kwamen. Jonge schrijvers die zich afzetten tegen de kwezelarij en de sentimentaliteit van een vorige generatie, vonden in Potgieters ideeën een richtsnoer.

Hoewel Potgieter zich als dichter aanvankelijk liet kennen als een Byron bewonderende romanticus, ontwikkelde hij zich allengs tot een liberale vooruitgangsdenker, voor wie het ideale verleden niet gelegen was in de ‘romantische’ middeleeuwen maar in de van ondernemingszin getuigende en daardoor zo succesvolle Gouden Eeuw. In zijn eigen tijdgenoten hekelde hij de lamlendige ‘Jan Saliegeest’, onder meer in zijn bekende Jan, Jannetje en hun jongste kind (1841) en in eHt Rijks-Museum te Amsterdam (1844). In literaire zin bekritiseerde hij de ‘copieerzucht des dagelijkschen levens’ die hij met name in de populaire Camera Obscura van Hildebrand ontwaarde, ten gunste van literatuur met een zeker engagement. Potgieters literaire kritiek verbreedde zich als gevolg daarvan tot maatschappijkritiek.

Naast essays, recensies en novellen liet Potgieter een omvangrijk poëtisch oeuvre na, dat sterk afwijkt van het in de negentiende eeuw zo populaire dichtwerk van de domineedichters Nicolaas Beets en J.J.L. ten Kate. Vooraanstaande Tachtigers als Willem Kloos en Albert Verwey zouden Potgieter zelfs als een voorloper van hun vernieuwende beweging zien. Een zekere bekendheid geniet nog steeds het vaderlandslievende gedicht ‘Holland’, met de klinkende beginstrofe ‘Graauw is uw hemel en stormig uw strand, / Naakt zijn uw duinen en effen uw velden, / U schiep natuur met een stiefmoeders hand, – / Toch heb ik innig u lief, o mijn Land!’ Nog in 2003 verscheen een bloemlezing uit Potgieters gedichten onder de titel Uit de nalatenschap van een dromer in de Griffioen-reeks.