Collectie van de Vereniging tegen de Kwakzalverij

De Friese arts Gerardus Wijnandus (Gerrit) Bruinsma (1840–1914) en zijn broer, natuurwetenschapper en apotheker Vitus Jacobus Bruinsma (1850–1916), zagen in de tweede helft van de negentiende eeuw hoe de vaak toch al ernstig uitgebuite arbeiders werden opgelicht door charlatans die hun loze wonderpillen, -drankjes en -poeders voor grof geld aan de man brachten. In 1878 publiceerden zij hun boek De kwakzalverij met geneesmiddelen en de middelen om haar te bestrijden. Een boek voor allen die hun gezondheid en hun beurs liefhebben. In 1881 richtten zij de Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK) op, waarvan Gerrit Bruinsma de eerste voorzitter werd.

Met de VtdK hoopten de gebroeders medestanders te vinden om het bedrog met ‘geheimmiddelen’ te bestrijden. Onder meer via het eigen Maandblad en later ook herhaaldelijk via de rechter heeft de vereniging zich altijd fel verzet tegen iedere behandeling van ziekten en aandoeningen die niet op wetenschappelijke uitgangspunten is gebaseerd. De VtdK toonde aan dat de veelvuldig aangeboden ‘geheimmiddelen’ doorgaans geen enkele werkzame stof bevatten en bestreed de kritiekloze houding van de pers, die advertenties voor die loze middelen klakkeloos accepteerde.

In de eerste helft van de twintigste eeuw liet de VtdK op tentoonstellingen met wandvullende verzamelingen van in één maand geplaatste advertenties zien hoezeer het publiek door de kwakzalvers werd gemanipuleerd. Pas vlak voor de Tweede Wereldoorlog toonde de dagbladpers zich bereid tot een vorm van zelfregulering in samenspraak met de fabrikanten en aanbieders van geneesmiddelen. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het aangezicht van de kwakzalverij. Tastbare pillen, zalfjes en drankjes maakten plaats voor onzichtbare therapieën van magnetiseurs en andere paranormaal begaafden. Ook behandelingen waarbij een vorm van straling een rol speelde werden populair.

Door het niet-tastbare karakter van deze behandelingen hadden de bestrijders ervan veel meer moeite om aan te tonen dat de aanbieders te kwader trouw waren. In de discussie hierover, ook binnen de VtdK, ging men derhalve uit van het onderscheid tussen bonafide en malafide paranormale genezers. Nog moeilijker werd het voor de kwakzalverbestrijders toen de democratiseringsgolf in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw de samenleving doordesemde met een diepgevoelde afkeer van alles wat autoriteit en gezag vertegenwoordigde. 'Witte jassen' werden gewantrouwd en ‘alternatieve’ geneeswijzen, liefst uit Azië en andere verre oorden, werden omarmd. De vereniging verloor als gevolg hiervan vrijwel alle sympathie en het scheelde weinig of ze had in deze periode het loodje gelegd.

Na een periode van heroriëntatie en een statutenwijziging (1979) besloot de vereniging zich voortaan vooral te gaan richten op evaluatie van de zogenaamde ‘alternatieve geneeskunde’, die een aanzienlijke bloei begon te vertonen, zonder dat er overtuigende aanwijzingen waren voor de werkzaamheid van al die ‘geneeswijzen’. Dat de VtdK na een sluimerbestaan van twee jaar vanaf 1978 een doorstart maakte, is mede te danken aan de arts, voormalig medisch directeur van het Koningin Wilhelmina Fonds en bestrijder van het roken Lenze Meinsma (1923–2008) en de Amsterdamse huisarts Ben Polak (1913–1993). Uiteindelijk was het de gynaecoloog C.N.M. (Cees) Renckens (1946), voorzitter van 1988 tot 2011, die de vereniging er weer bovenop bracht. In zijn periode groeide de VtdK naar ruim 2000 leden, waarmee het de grootste vereniging tegen kwakzalverij ter wereld is.