Archief van Eli Heimans

Eli Heimans werd in 1861 in Zwolle geboren en woonde daar tot in 1882. Als kind raakte hij gefascineerd door de natuur om hem heen. Urenlang zwierf hij rond in de landelijke omgeving.

Met avondschool, zelfstudie en door te werken als kwekeling wist Heimans in de jaren 1879-1882 de akten wiskunde, hulponderwijzer, Frans en hoofdonderwijzer voor het lager onderwijs te behalen. Later haalde hij tevens de akten Engels, Duits en Vrij-en-Orde-oefeningen. Vanaf 1882 tot zijn dood werkte hij op verscheidene lagere scholen in Amsterdam, vanaf 1893 als schoolhoofd. In 1912-1913 was hij vier uur per week ook leraar plant- en dierkunde aan de Openbare Handelsschool in Amsterdam.

Heimans probeerde zijn liefde voor de natuur over te brengen op zijn leerlingen, waarvan velen nauwelijks enige natuurkennis bleken te bezitten. Hij besteedde veel aandacht aan de lessen plant- en dierkunde, maar omdat zelf waarnemen en beleven bij hem vóór boekenkennis kwam, zette hij bovendien planten, terraria en aquaria in de klas en maakte hij met zijn leerlingen wandelingen naar een park en de nog onbebouwde randen van de stad. Dat alles was op dat moment uitzonderlijk in het lager onderwijs. Juist op dat moment begonnen in Nederland ideeën door te dringen van buitenlandse pedagogen die de waarde van aanschouwelijk onderwijs en het belang van zintuigelijke waarneming benadrukten. Heimans omarmde die ideeën vanzelfsprekend meteen. Om zijn collega's in den lande aan te sporen zijn werkwijze te volgen publiceerde hij in 1893 het boekje De levende natuur. Handleiding bij het onderwijs in de kennis van planten en dieren op de lagere school, in het bijzonder voor groote steden. Aan de hand van de flora en fauna in het Amsterdamse Sarphatipark legde Heimans uit hoe de onderwijzer te werk kon gaan 'den kinderen belangstelling en eerbied in te boezemen voor al wat de planten- en dierenwereld op te merken geeft; hen wakker te maken voor de natuur, zóó, dat na het verlaten der school de verworven kennis hen steeds genoegen doet vinden in het opsporen en nagaan der natuurvoorwerpen en de natuur hun een bron van goedkoop genot wordt'. Als voorbeeld diende een Duits boekje over een dorpsvijver als levensgemeenschap.

Een van degenen die door het boekje werden aangesproken was Jac. P. Thijsse (1865-1945), eveneens onderwijzer op een Amsterdamse lagere school. Ook hij was van kinds af aan gefascineerd geweest door de Nederlandse natuur en net als Heimans had hij geprobeerd zijn enthousiasme op zijn leerlingen over te brengen. Tijdens een lezing in dat zelfde jaar 1893 ontmoetten de twee elkaar. Ze bleken bij elkaar in de buurt te wonen en liepen elkaar de volgende maanden regelmatig tegen het lijf. Op een keer vroeg Thijsse wanneer Heimans een boekje zou maken over een 'echte' levensgemeenschap, in plaats van het kunstmatige Sarphatipark. Op Heimans' voorstel dat samen te schrijven ging Thijsse meteen in. Geleidelijk kreeg het project een ambitieuzere vorm. Niet één, maar een reeks boekjes moest er komen, handelend over verschillende levensgemeenschappen die in de alledaagse, landelijke omgeving van steden en dorpen gemakkelijk te vinden zijn. Bovendien moesten de boekjes niet zozeer gericht zijn op de onderwijzers maar op de leerlingen zelf, met name de jeugd van ongeveer 12 tot 15 jaar. Elk boekje moest als een wandeling zijn: de lezer werd meegenomen naar buiten en op een eenvoudige, spontane en levendige manier werd beschreven wat er allemaal te zien en te beleven viel. Het eerste boekje was meteen een succes: het kreeg goede kritieken, werd goed verkocht en veel gelezen.

Toen het tweede boekje net zo succesvol was en de auteurs steeds meer vragen van lezers toegestuurd kregen, besloten Heimans en Thijsse een tijdschrift te starten: De levende natuur. Het kon als communicatiemiddel gaan dienen voor de groeiende groep natuurliefhebbers, en bovendien konden de beide onderwijzers zo meer en vaker naar buiten treden. Een andere Amsterdamse onderwijzer, J. Jaspers, werd als derde redacteur aangezocht. Het tijdschrift sloeg snel aan: na drie maanden waren er bijna duizend abonnees. De volgende, logische stap was de natuurliefhebbers ook fysiek bijeen te brengen: in 1901 werd de Nederlandsche Natuurhistorische Vereeniging (de huidige KNNV) opgericht, met Heimans en Thijsse in het bestuur. Het plan van de gemeente Amsterdam om het Naardermeer aan te kopen als stortplaats voor huisvuil leidde tot weer de volgende stap. Heimans en Thijsse kenden het meer als rijk natuurgebied. Vooral Thijsse ventileerde luid zijn ongenoegen over het voornemen. Een door de NNV belegde bijeenkomst van zeventien organisaties om de mogelijkheden voor behoud van het Naardermeer te bespreken, leidde in 1905 tot de oprichting van een nieuwe organisatie: de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. Thijsse werd secretaris van de vereniging; Heimans kreeg geen bestuursfunctie.

Dat Thijsse wel en Heimans niet actief werd in Natuurmonumenten kan als typerend worden beschouwd voor de verhouding die er inmiddels tussen hen was ontstaan. In 1901 was hun negende gemeenschappelijke publicatie verschenen. De twee waren daarna samen blijven werken voor het verzorgen van herdrukken en voor de redactie van De levende natuur, maar gemeenschappelijke publicaties waren er niet meer geweest. Ze publiceerden nu afzonderlijk van elkaar. Zo schreef Thijsse wekelijks een stukje voor het Algemeen Handelsblad en Heimans voor De Groene Amsterdammer. Dat Thijsse naar Bloemendaal was verhuisd en het persoonlijk contact daardoor minder gemakkelijk was, heeft in deze ontwikkeling zeker een rol gespeeld. Belangrijker was dat hun beider belangstelling uit elkaar was gaan lopen. Heimans had steeds meer interesse voor de natuur in het oosten en zuiden van het land gekregen, Thijsse voor de natuur van het duingebied en Texel. Heimans had steeds meer interesse voor geologie gekregen, Thijsse voor vogels. Daarnaast waren er maatschappelijke verschillen ontstaan. Heimans' onderwijscarrière bleef steken bij het hoofdmeesterschap van een school voor lager onderwijs van de derde klasse (de op één na hoogste kwaliteitsklasse). Thijsse was in 1902 leraar aan de kweekschool geworden, wat hem meer status gaf. Door dat laatste, gecombineerd met zijn spontane en pragmatische karakter, als tegengesteld aan het meer bescheiden en studieuze karakter van Heimans, kon hij gemakkelijk omgaan met de wetenschappers, (adellijke) grootgrondbezitters en notabelen die in de natuurbeschermingsbeweging een belangrijke rol speelden. Mogelijk vormde ook Heimans' joodse afkomst een belemmering.

In een brochure uit 1911 toonde Heimans zich teleurgesteld over het bereikte resultaat van zijn werk. De natuurstudie was voornamelijk aangeslagen bij kinderen uit de midden- en hogere klassen. Kinderen uit de lagere sociale klassen bleven als voorheen vrijwel verstoken van contact met de natuur. Onder onderwijzers bleek het vak 'kennis der natuur' slechts bij een kleine groep populair te zijn. Niettemin ging Heimans onverdroten verder met publiceren, het geven van lezingen en het maken van ontdekkingstochten. Het drukke bestaan deed zijn gezondheid geen goed. Tijdens een geologische excursie in het Duitse Gerolstein in juli 1914 overleed hij als gevolg van een hartstilstand.