Collectie van de Maatschappij Felix Meritis

Geïnspireerd door de Verlichtingsidealen, kenmerkend voor het culturele klimaat van de burgerij in de Republiek gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw, werd op 8 december 1777 de Amsterdamse maatschappij Felix Meritis ('Gelukkig door verdiensten') opgericht. Het genootschap had als doel de bevordering van kunst en wetenschap, maar ook de praktische oefening daarvan. De belangrijkste doelstellingen richtten zich op het oefenen van de leden in verstand en deugdzaamheid, kunsten en wetenschappen, koophandel en zeevaart, ambachten en handwerken. Hiertoe werden vijf departementen opgericht, die samen het genootschap vormden: het Departement Koophandel, Zeevaart, Landbouw, Fabrieken, het Departement Natuurkunde, het Departement Tekenkunde, het Departement Muziek en het Departement Letterkunde. De departementen beschikten over hun eigen studie- en demonstratiecollecties, waaronder zich schitterende natuurkundige instrumenten, kunstvoorwerpen en muziekinstrumenten bevonden. Een belangrijke taak voor de departementale besturen was de zorg voor een goed beheer van de natuurkundige instrumenten, de kunstvoorwerpen, boeken en muziekinstrumenten, die door de leden werden gebruikt bij het uitoefenen van hun werkzaamheden. Zo werd de bibliotheek toevertrouwd aan de zorg van de Departementen Koophandel en Letterkunde en de fysische instrumenten aan het Departement Natuurkunde.

Felix Meritis en het Athenaeum Illustre

Elke zichzelf respecterende Amsterdamse wetenschapper was lid van het genootschap. Zo ook hoogleraren van het Athenaeum Illustre, de voorloper van de Universiteit van Amsterdam. Jan Hendrik van Swinden, hoogleraar wiskunde, natuurkunde, sterrenkunde en wijsbegeerte aan het Athenaeum Illustre van 1785 tot 1823, hield in 1788 de inwijdingsrede voor het nieuwe gebouw aan de Keizersgracht. En Andreas Bonn, hoogleraar anatomie en chirurgie van 1771 tot 1818, hield de inwijdingsrede voor de tekenzaal en de gehoorzaal der natuurkunde in 1790.

De Amsterdamse hoogleraren waren regelmatig betrokken bij de wetenschapsbeoefening in het gebouw, dat speciaal hiervoor was ingericht. In 1803 hield Van Swinden bijvoorbeeld lessen over het planetarium, tellurium en lunarium van Hartog van Laun, een indrukwekkend geheel dat opgenomen was in de collectie van het genootschap. En Van Swindens opvolger Jean Pierre Étienne Voûte, hoogleraar van 1823 tot 1834, gaf lessen in de sterrenkunde in het observatorium. Behalve zijn eigen studenten mochten de zoons van leden aanwezig zijn, mits 'boven de 15 jaren'.

Felix Meritis bleef lang een centrum voor wetenschappelijke voordrachten. In de annalen worden onder anderen nog de Amsterdamse hoogleraren D.J. van Lennep (1830), Willem Vrolik (1855), E.H. von Baumhauer (1856) en C.A.J.A. Oudemans (1878) genoemd.

Opheffing

In de loop van de negentiende eeuw ging het bergafwaarts met de maatschappij. Het ledental daalde, terwijl de kosten bleven stijgen. De organisatiestructuur van het genootschap was omslachtig en ingewikkeld. Bovendien was het lidmaatschap ook duur. In 1835 leidde dit tot een verandering van de organisatie van het genootschap. Zo werden het Departement Koophandel en het Departement Letterkunde – uiteindelijk slechts tijdelijk – samengevoegd. Ondanks alle maatregelen bleek de achteruitgang onomkeerbaar en uiteindelijk werd besloten het genootschap te ontbinden. De maatschappij hield in 1889 op te bestaan.