Archief van Theo J. Stomps

Theodoor Jan Stomps (Amsterdam, 26 april 1885 – Amsterdam, 15 april 1973) raakte op 10-jarige leeftijd in de ban van de natuur toen hij de raad van zijn onderwijzer opvolgde een verzameling planten aan te leggen. Zijn vader, ook onderwijzer, was goed bevriend met Jacques Jaspers en Jac. P. Thijsse die, samen met Eli Heimans, juist op dat moment begonnen om met boekjes en een tijdschrift interesse voor de natuur bij een groot (en vooral ook jong) publiek te bevorderen. Vrijwel al zijn vrije tijd besteedde Stomps aan excursies rond Amsterdam, vaak in het gezelschap van Jaspers en Thijsse, van vrienden of jongere broers, op zoek naar planten voor zijn herbarium. Ook bezocht hij de Achterhoek en Zuid-Limburg. In 1902 behaalde hij zijn hbs-diploma en het jaar daarop deed hij staatsexamen gymnasium. Naar eigen zeggen 'in de hoogste mate levensonwijs' en 'zwelgend in natuurstudie' schreef hij zich vervolgens bij de Universiteit van Amsterdam in voor de studie plant- en dierkunde.

Tijdens zijn studie kwam Stomps spoedig in de ban van de persoon en het werk van Hugo de Vries, hoogleraar plantkunde. Hij zou voor de rest van zijn leven een groot bewonderaar van De Vries blijven en diens werk tegen kritiek verdedigen. Niettemin ontwikkelde hij zich tijdens zijn studie meer tot cytoloog dan tot evolutionair bioloog en geneticus zoals De Vries was. Voor zijn proefschrift Kerndeeling en synapsis bij Spinacia oleracea L., 1910, bestudeerde Stomps de rangschikking van de chromosomen in de profase van de reductiedeling bij spinazie. De Vries was promotor. Die wist enkele maanden na de promotie te bewerkstelligen dat Stomps lector in de systematische plantkunde werd, en spoedig hierna buitengewoon hoogleraar cytologie. In 1913 nam Stomps De Vries' leerstoel in de plantensystematiek over. Na De Vries' emeritaat in 1918 werd hij gewoon hoogleraar in de anatomie en systematiek der planten. In 1937 werd Stomps' leeropdracht veranderd in morfologie en systematiek der planten en erfelijkheidsleer. Stomps werd in 1924 directeur van de Hortus Botanicus. Als lector en hoogleraar gaf Stomps algemene colleges genetica, systematiek en cytologie aan studenten plant- en dierkunde en aan eerstejaarsstudenten medicijnen en farmacie. Daarnaast gaf hij zogenaamde capita-selectacolleges, over specifieke onderwerpen uit de plantkunde, voor studenten plant- en dierkunde. Een gemakkelijk leraar was Stomps niet: zelf behept met een uitzonderlijk goed geheugen eiste hij van zijn studenten een enorme, soms onzinnige feitenkennis. Vooral aankomende medici en farmaceuten hadden het moeilijk met zijn tentamens. Stomps werd door veel studenten wat excentriek en wereldvreemd gevonden. Geruchten dat hij homoseksueel was droegen verder bij aan het kleurrijke beeld dat velen van hem hadden. Grote waardering was er echter voor de buitenlandse excursie, vaak naar de Alpen of de Pyreneeën, die hij in de jaren twintig en dertig jaarlijks organiseerde voor studenten plant- en dierkunde. Tussen 1917 en 1938 trad Stomps veertien keer op als promotor. De proefschriften bestreken een groot gebied.

Net als bij De Vries nam het genus Oenothera (teunisbloem) een belangrijke plaats in bij Stomps' onderzoek. In de jaren direct na zijn promotie kweekte hij Oenothera biennis waarvan hij een aantal afwijkende vormen verkreeg die ook bekend waren van Oenothera lamarckiana. Daarmee maakte hij aannemelijk dat laatstgenoemde soort een zuivere soort was en geen hybride, zoals sommige critici van De Vries hadden opgemerkt; O. biennis was namelijk beslist geen hybride. Verder ontdekte Stomps planten met 21 chromosomen (triploïden), ontstaan uit een geslachtscel waarvan het aantal chromosomen was verdubbeld en een geslachtscel met het normale (haploïde) aantal chromosomen. In het begin van de jaren twintig ontdekte hij tevens haploïde Oenothera's. In de jaren dertig lukte het hem om tetraploïde Oenothera's te verkrijgen door zaden te laten kiemen in een oplossing van colchicine, een stof die de kerndeling remt waardoor cellen met het dubbele aantal chromosomen kunnen ontstaan. Stomps moet ook gewerkt hebben met röntgenstralen om daarmee kunstmatig mutaties op te wekken. Na de ontdekking van de Amerikaan Muller in 1927 dat dit mogelijk was, heeft de Hortus een röntgen-apparaat aangeschaft. De Oenothera's dienden hem daarnaast als materiaal voor onderzoek naar cleistogamie (het verschijnsel dat de bloemknoppen gesloten blijven waardoor zelfbestuiving optreedt), bonte bladeren en bekervorming van bladeren en stengels. Ten slotte had hij met de kweekproeven nog een ander doel: 'Wij hadden nu eenmaal de reputatie van een Oenothera-centrum en ik achtte het een daad van piëteit tegenover professor De Vries alle door hem moeizaam verworven rassen te blijven voortkweken', schreef hij eens. Verder publiceerde Stomps over plantengeografie (onder andere naar aanleiding van zijn reizen door Amerika, Nederlands-Indië en Algerije) en de geschiedenis van de biologie.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam Stomps een ambivalente houding aan: hij was beslist geen aanhanger van de Duitse oorlogs- en onderdrukkingspolitiek maar accepteerde de situatie, probeerde zoveel mogelijk het normale leven doorgang te laten vinden en mensen te helpen die door de bezetting in moeilijkheden kwamen. Daarvoor was het in zijn ogen soms nodig de maatregelen van de bezetter op te volgen of met hem in overleg te treden. Het College van Herstel, dat tijdelijk het College van Curatoren van de Universiteit van Amsterdam verving, deed na de bevrijding onderzoek naar Stomps' optreden en ontdekte 'naast feiten die getuigen van een goede gezindheid ten opzichte van de Vaderlandsche zaak en van een groote goedhartigheid … ook gedragingen welke zonder twijfel als misstappen gequalificeerd moeten worden'. Het concludeerde dat het Stomps 'in opvallende mate ontbreekt aan zelfcritiek, zelfbeheersching en zelfrespect', wat onder andere bleek 'in het uiterlijk optreden van professor Stomps en in het feit dat hij, voor wat zijn karakter-eigenschappen betreft, door zijn omgeving en een groot deel van zijn studenten niet voor vol wordt aangezien'. De verklaring zou zijn dat Stomps een man was 'die in sommige opzichten onvolgroeid is gebleven'. Het College vond het een zeer ernstige zaak 'dat prof. Stomps vóór, tijdens en na de bezetting, karaktereigenschappen heeft geopenbaard, welke aan het vertrouwen en het respect welke een hoogleraar bij zijn staf en zijn studenten behoort te genieten ten eenemale in de weg staan. Het College aarzelt niet als zijn meening uit te spreken dat van meet af aan de benoeming van prof. Stomps tot hoogleraar een fout is geweest en het heeft zich ernstig afgevraagd of er aanleiding is om, binnen het kader van de zuivering, die fout thans te herstellen. Nu echter de hierboven aangeduide karakterdefecten zich ook tijdens de bezetting hebben geopenbaard in een vorm welke de vaderlandsche gevoelens van de studenten moest kwetsen en bij hen twijfel moest doen ontstaan aan de vaderlandsche gezindheid van prof. Stomps en het vertrouwen in hem ook op dit punt verloren deed gaan, meent het College, na rijp beraad, dat het gewenscht is aan prof. Stomps zijn functie te ontnemen'. Met ingang van 16 augustus 1946 werd hem 'ongevraagd eervol ontslag' verleend. Stomps was verbijsterd door het besluit. Hij was ervan overtuigd dat hij slachtoffer was van persoonlijke rancune, van 'een rel, tegen mij opgezet door enkele medische studenten, "die mij bij deze gelegenheid mijn nek wel zouden omdraaien, omdat ik te lastig was bij het propaedeutisch examen", gelijk dit bij herhaling door kennissen uit studentenmond is opgevangen, en van enkelen, mij vijandig gezinde collega's.' Hij verweerde zich hevig, maar zonder succes. Pas in 1955 werd hij gerehabiliteerd.

Ondanks zijn ontslag behield Stomps een werkkamer in het laboratorium van de Hortus. Hij deed nog wat onderzoek naar Oenothera, werkte aan zijn herbarium en vertoonde zich soms op college. Verder bleef hij bestuurslid van een aantal instellingen, hield hij nog lezingen, publiceerde hij nog wat populaire artikelen en bezocht hij wetenschappelijke congressen.