Bibliotheek van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst

Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst

Op 18 en 19 april 1829 werd de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst (MBT) te Amsterdam opgericht. Initiatiefnemer was A.C.G. Vermeulen (1798-1872), rector van het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam. Spoedig na de oprichting werden in verscheidene plaatsen, waaronder Den Haag, Dordrecht en Utrecht, muziekgezelschappen opgericht. Vanaf 1840 was het Hoofdbestuur permanent in Amsterdam gevestigd.

De Maatschappij schreef prijsvragen uit, waarbij beroemde componisten als Liszt, Mendelssohn, Schumann en Wagner als jurylid optraden. Bekroonde partituren werden door de Maatschappij uitgegeven. Muziekhistorisch onderzoek werd gestimuleerd, onder meer door financiële ondersteuning en de geleidelijke opbouw van een wetenschappelijke bibliotheek. Lokale afdelingen namen het initiatief tot het stichten van muziek- en zangscholen. Tijdens festivals werden belangrijke werken in première gebracht. Jonge, talentvolle musici en bijzondere activiteiten werden vanuit de beschikbare fondsen gesubsidieerd.

Het stichten van een eigen bibliotheek was niet een van de oorspronkelijke doelstellingen van de MBT. Van 1829 tot 1845 ontstond de collectie vooral door passieve en incidentele acquisitie. Een 'Lijst der muzijkale eigendommen' uit 1837 maakt melding van 5 boeken en 41 muziekuitgaven (schenkingen) en 7 muziekwerken (aankopen), in totaal dus 53 titels.

De MBT hield zich aanvankelijk vooral bezig met het verzamelen en beheren van uitvoeringsmateriaal ten behoeve van de eigen lokale afdelingen. Ook voor het houden van muziekfeesten had men uitvoeringsmateriaal nodig. Dit materiaal werd vooral geschonken door auteurs en uitgevers, particulieren en zusterinstellingen. Incidenteel werden aankopen gedaan. In 1840 sprak men voor het eerst van een bibliotheek. In 1845 werd een budget van ƒ 100 per jaar beschikbaar gesteld voor de bibliotheek, dit werd in 1848 verhoogd tot ƒ 150 en een jaar later tot ƒ 400. In 1853 werd dit bedrag opnieuw verhoogd tot ƒ 600 per jaar. De catalogus uit datzelfde jaar bevat circa 1.300 toonwerken in partituren en stemmen.

De MBT verwierf in de loop der jaren een grote verscheidenheid aan werken: muziekdrukken, -manuscripten, theoretische en historische boekwerken en handschriften en tijdschriften. Belangrijke schenkers waren onder anderen J.P. Heije, F. Commer, J. Verhulst en A. Fuchs. In 1855 schonk F. Santini een aantal zeldzame en kostbare handschriften. Een jaar later schafte de MBT circa 88 instrumentale werken aan, waaronder symfonieën en ouvertures. Hieraan voegde de muziekuitgever Litolff nog een collectie vocale werken en orkestouvertures toe. Tevens verwierf de MBT dankzij Heije tussen 1860 en 1870 Nederlandse liedboekjes en bundels uit de zestiende en zeventiende eeuw en in 1865 21 stemboekjes, de oudste van 1602, uitgegeven door Phalesius in Antwerpen.

In 1889 schonk het Genootschap Felix Meritis een groot deel van haar muziekbibliotheek aan de MBT. Toen dit Genootschap In 1888 was opgeheven, had men de bladmuziek zoveel mogelijk teruggegeven aan de auteurs, maar muziek waarvoor geen belangstelling was of waarvan de auteur niet meer getraceerd kon worden, werd overgedragen aan de MBT. Daar werd het aanvankelijk als uitleenmateriaal gebruikt.

Van 1829 tot 1866 was de bibliotheek van de MBT ondergebracht bij de toenmalige algemeen secretaris, A.C.G. Vermeulen, in het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam. Wegens de groei van de collectie werd de bibliotheek in 1866 overgebracht naar het gebouw van de Maatschappij Felix Meritis, aan de Keizersgracht te Amsterdam. De collectie zou vanaf dat moment in Amsterdam blijven.

De eerste catalogus van de collectie van de MBT dateert uit 1837 en maakt deel uit van het jaarverslag. In 1846 verscheen de eerste zelfstandige catalogus, die de rubriek in het jaarverslag verving; zij werd in 1853 gevolgd door een tweede.

Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis

J.P. Heije, secretaris van het hoofdbestuur van de MBT vanaf 1843 en van 1866 tot 1876 tevens algemeen secretaris, had bijzondere belangstelling voor muziekhistorische werken, met name op het gebied van Nederlandse muziek vanaf de vijftiende eeuw. Dit in tegenstelling tot Vermeulen, die geïnteresseerd was in contemporaine muziekwerken. Dankzij Heije groeide de historische verzameling, zowel door schenkingen als door aankopen. Dit leidde uiteindelijk tot de oprichting op 19 november 1868 van de Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, ook genoemd Vereeniging voor Noord-Nederlands Muziekgeschiedenis, en vanaf 1910 opnieuw Vereeniging voor Nederlandsche Muziekgeschiedenis (VNM). Zij werd opgericht als dochter van en gesubsidieerd door de MBT. Later werd de VNM zelfstandig en in 1994 verkreeg zij het predikaat Koninklijk. De VNM bezat haar eigen collectie; die werd in bruikleen gegeven aan de MBT.

In 1881 werd besloten om de muziekhistorische werken van de MBT en de werken van de VNM in bruikleen te geven aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. In 1884 werd de historische bladmuziek hieraan toegevoegd. Een ter gelegenheid van het bruikleen uitgegeven catalogus bevat circa 2000 titels.

Bibliotheek van MBT en VNM

Rond 1889, na de liquidatie van de Maatschappij Felix Meritis, verhuisde de in eigen beheer gebleven muziekbibliotheek van MBT en VNM naar de Toonkunst Muziekschool aan de Nieuwezijds Voorburgwal. In 1909 verhuisde zij naar het pand van het Amsterdamse conservatorium, het 'Huis met de Hoofden' aan de Keizersgracht. Van 1921 tot 1937 was de muziekcollectie ondergebracht in een school aan de Rustenburgerstraat.

Rond 1920 werd J.R. le Cosquino de Bussy, die op dat moment al de Muziekafdeling der Openbare Leeszaal beheerde, benoemd tot algemeen bibliothecaris van de bibliotheek van de MBT. Door deze dubbelfunctie ontstond een samenwerking tussen de twee muziekbibliotheken. Vanaf 1937 waren beide bibliotheken bovendien ondergebracht in hetzelfde pand, namelijk een oud schoolgebouw aan de Dufaystraat. In 1951 verhuisden de bibliotheken samen naar de Eerste Jacob van Campenstraat. Daar bevond zij zich naast het Instituut voor Muziekwetenschap van de Universiteit van Amsterdam. Vanwege de intensieve samenwerking met muziekwetenschap en de grote toeloop van studenten wilde men het historische deel van de bibliotheek opnieuw in eigen beheer krijgen. De MBT zelf kon de kosten van deze bibliotheek niet langer dragen. Om die reden werd op 13 mei 1955 de Stichting Toonkunst-Bibliotheek (STB) opgericht.

Stichting Toonkunst-Bibliotheek

De bruikleencontracten met de Universiteitsbibliotheek werden opgezegd. De STB ontving voor de exploitatie een subsidie van het Rijk en van de stad Amsterdam. Zij had een uitleenafdeling en een wetenschappelijke bibliotheek. De wetenschappelijke afdeling bevatte literatuur over muziek en tijdschriften en seriële werken gewijd aan een componist of aan een land. De kern werd echter gevormd door de historische collectie.

Frits Noske was tot 1968 hoofd van de Openbare Muziekbibliotheek en de wetenschappelijke afdeling van de STB. Van 1965 tot 1968 was hij bovendien buitengewoon hoogleraar muziekgeschiedenis aan de Universiteit Leiden. In het laatstgenoemde jaar werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar muziekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn dienstverband bij de STB werd beëindigd.

Een van de belangrijkste acquisities van de STB was de muziekcollectie van het koor en orkest 'Zelus pro Domo Dei' van de Mozes en Aäronkerk te Amsterdam. Deze collectie werd rond 1965 door een particulier thuis ondergebracht. Enkele jaren daarna werd het notendeel aan de STB overgedragen; het archief van de MBT aan het Stadsarchief Amsterdam.

In 1976 werd door de Openbare Bibliotheek Amsterdam het pand aan de Prinsengracht 587 in gebruik genomen. De Openbare Leeszaal en de Openbare Bibliotheek fuseerden tot de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA). De Openbare Muziekbibliotheek werd de muziekafdeling van de OBA en werd gevestigd aan de Prinsengracht. De Toonkunst-Bibliotheek werd gesplitst in een uitleenafdeling, gevestigd aan de Eerste Jacob van Campenstraat (die vooral de bij de MBT aangesloten koren van bladmuziek voorzag) en een wetenschappelijke afdeling, die meeverhuisde naar de Prinsengracht (waar het historische materiaal en de wetenschappelijke series werden ondergebracht). De uitleenafdeling van de STB publiceerde in 1960 en 1968 twee catalogi van de collectie.

De VNM ontwikkelde zich vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw vooral tot de beroepsvereniging voor de Nederlandse muziekwetenschap. De MBT ging zich eind twintigste eeuw steeds meer bezighouden met belangenbehartiging en ondersteuning van de aangesloten verenigingen. Eind 2007 werd zij omgevormd tot de Vereniging Toonkunst Nederland (VTN). De VTN houdt zich tegenwoordig uitsluitend bezig met het beheer van fondsen en het beleid ten aanzien van aan haar gelieerde stichtingen. Toen de subsidies aan de STB door de rijksoverheid in 2005 en de Amsterdamse overheid in 2007 werden stopgezet, kon de bibliotheek niet meer zelfstandig blijven bestaan. In 2008 werd de STB opgeheven, het eigendom van de collecties viel toe aan de MBT.