Collectie Gerardus van Papenbroeck

In Van Papenbroecks kringen was verzamelen geen ongewone bezigheid. Met zijn verzameling antieke sculpturen deelde hij het humanistische ideaal van bestudering van de oudheid. Deze collectie Marmora Papenburgica bestond uit ongeveer 140 sculpturen uit de oudheid, voor een groot deel Romeinse inscripties. Zij waren geplaatst op het landgoed Papenburg, waar voor dit doel een aparte vleugel was aangebouwd.

Van Papenbroeck beperkte zich echter niet tot de oudheid. Zijn verzamelingen portretten, handschriften en boeken hadden betrekking op humanistische geleerden uit de voorgaande twee eeuwen. Onder hen bevonden zich veel filologen die de oudheid hadden bestudeerd, maar ook theologen en literatoren. Vooral de laatste groep had zijn aandacht, met name in de personen van Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) en Hugo de Groot (1583-1645), van wie hij handschriften verzamelde.

Gerard van Papenbroeck was aan het einde van de zeventiende eeuw begonnen met verzamelen. Zijn collectie oudheden kwam onder andere voort uit de geveilde nalatenschappen van vroegere verzamelaars als Jan Six, Johan de Witt jr. en Nicolaas Witsen. Ook de portretten en de handschriften waren voor een groot deel afkomstig uit oudere verzamelingen, zoals die van Petrus Francius (portretten) en David van Hoogstraten en Caspar Brandt (handschriften). Daarnaast liet Van Papenbroeck in heel Europa brieven opkopen en kreeg hij op dit gebied veel van vrienden.

Van Papenbroecks verzameling portretten bestond uit bijna tachtig beeltenissen van staatslieden en ruim tachtig van geleerden, vooral theologen en schrijvers. Hoewel Van Papenbroeck zeker aandacht besteedde aan de kwaliteit en de naam van de schilder, was dit niet het belangrijkste uitgangspunt voor zijn portrettenverzameling. Hij toonde een duidelijke voorkeur voor bepaalde personen, getuige de vele portretten die hij van hen had. De verzameling was verdeeld over zijn huis in Amsterdam en in Papenburg en mogelijk in dezelfde ruimtes geplaatst als de bibliotheek, aangezien portretten en boekenverzamelingen in deze tijd als een elkaar aanvullend geheel werden gezien.

Van Papenbroeck bezat in het begin van de achttiende eeuw al enkele verspreid geraakte handschriften van Hooft. Zijn belangstelling voor andere handschriften van Hooft bleef bestaan. In 1720 kon hij de handschriften die tot die tijd bijeen waren gebleven bij de familie voor het eerst bestuderen. Zij bevonden zich toen in de nalatenschap van Hoofts laatste erfgename, zijn kleindochter Johanna Constantia Hooft (overleden in 1719), dochter van zijn zoon Arnout Hellemans Hooft. De literatuurhistoricus Gerrold van der Stroom heeft aannemelijk gemaakt dat Hoofts papieren vervolgens eigendom werden van haar erfgename Eleonora Constantia van Vlooswijck, wier overgrootmoeder een dochter was uit het eerste huwelijk van Helionora Hellemans, de tweede vrouw van Hooft. Van deze Eleonora van Vlooswijck verwierf Gerard van Papenbroek zijn collectie Hooftiana, waarschijnlijk in de zomer van 1722 of iets later. Andere Hooft-handschriften bleven – waarschijnlijk onbedoeld – bij haar achter en raakten later alsnog verspreid.

Van Papenbroeck hield zich actief bezig met zijn collecties, vooral met de handschriften. Hij leverde materiaal voor publicaties, maakte aantekeningen bij handschriften van literatoren en stimuleerde verscheidene letterkundige uitgaven. Diverse werken die dankzij zijn collectie tot stand kwamen, zijn aan hem opgedragen. Het belangrijkste werk dat geraliseerd werd met Van Papenbroecks hulp, is de uitgave door Balthazar Huydecoper van Hoofts brieven. Ook de verspreiding van de portretkunst had zijn belangstelling; de belangrijke portretten van Hooft, Hugo de Groot en J.J. Scaliger stelde hij beschikbaar om prenten van te maken.

Van Papenbroeck was persoonlijk betrokken bij het voortbestaan van zijn collectie binnen Nederland. Het was zijn grootste wens zijn collectie voor teloorgang te behoeden. In de laatste jaren van zijn leven bepaalde hij aan welke Nederlandse instellingen zijn verzamelingen zouden toekomen. Sommige werken schonk hij bij leven, andere werden gelegateerd.